Toplardamar hastalıkları

Toplardamar hastalıkları tüm kalp ve damar hastalıkları arasında en az ilgi gören sorunlar olduğu halde, ciddi sonuçlara neden olabilir.

Dolaşım sistemini üç grup damar oluşturur: atardamarlar (arterler), lenfatikler ve toplardamarlar (venler). Arterler oksijen taşıyan kanı kalpten dokulara taşır. Kan dolaşımının normal seyrinde, arterlerden ve venlerden az miktarda sıvı ve protein sızar. Lenfatik damarlar bu proteince zengin sıvıyı tekrar dolaşıma sokar. Üçüncü kan damarı türü isetoplardamardır.

Toplardamarlar oksijeni azalmış kanı organ ve dokulardan kalbe ve akciğerlere getirir ve burada yeniden oksijenlendirilir. Kanın kalbe dönüşü pasif olma eğilimindedir ve kol ve bacaklardaki kas kasılması ile sağlanır. Venöz sistem düşük basınçlı bir sistem olduğu için, venöz hastalık belirtileri ve şikayetleri genellikle belirsizdir ve bazen daha ileri testler gerektirir. Toplardamar hastalıkları iki geniş kategoriye ayrılır: kan pıhtısından kaynaklanan tıkanıklık (tromboz) ve yetersiz venöz drenaj (yetmezlik).

Tromboz

Bacaklar, venöz sistemde kan pıhtısı (trombüs) oluşumunun en sık görüldüğü yerdir. Günümüzde kan pıhtılarının en sık karşılaşılan nedenleri arasında kanser, uzun süreli hareketsizlik, kalıtsal kan pıhtılaşması eğilimi, hamilelik ve doğum kontrol hapı kullanımı yer almaktadır.

Yüzeysel Tromboflebit

Kan pıhtıları ya derinin hemen altındaki ya da uzvun derinliklerindeki damarlarda gelişebilir. Derinin altındaki (yüzeysel) damarlarda kan pıhtısı genellikle etkilenen damar boyunca kırmızı bir çizgi şeklinde görülür ve genellikle iltihaplanma (flebit) eşlik eder. Damar sıcak ve hassas hissedilebilir ve şişmiş olabilir. Yüzeyel tromboflebit olarak bilinen bu pıhtı ve iltihap kombinasyonu genellikle varisli damarlarda görülür. Kanser, birçok yüzeysel kan pıhtısı atağının gelişmesine neden olabilir; bu Trousseau sendromu olarak bilinir.

Yüzeysel tromboflebit tipik olarak tehlikeli olmaktan çok can sıkıcıdır çünkü pıhtıların parçalanma ve parçalar halinde akciğere taşınma olasılığı çok düşüktür. Bu durum genellikle bacak yükseltme, nemli ısı ve nonsteroid antiinflamatuar ilaçlarla tedavi edilir. Nadiren, kalıcı semptomları olan kan pıhtıları kısa süreli kan inceltici ilaçlarla (antikoagülasyon) tedavi edilir.

Derin Ven Trombozu

Toplardamar hastalıkları arasında en tehlikeli olanı derin ven trombozudur. Bacakların derinliklerindeki damarlarda oluşan kan pıhtılarının (derin ven trombozları veya DVT’ler) teşhisi daha zordur çünkü hastaların sadece %50’sinde semptomlar mevcuttur. Semptomlar mevcut olduğunda, hastalar yürürken, tipik olarak ayak topuklarında ağrı; bacak şişmesi; bacak basıncı; veya bacak dolgunluğundan şikayet edebilirler. DVT’ler birincil veya ikincil olarak sınıflandırılır. Birincil DVT’ler belirgin bir neden yokken ortaya çıkar ve genellikle kalıtsal bir pıhtılaşma eğiliminden kaynaklanır. İkincil DVT’ler, ameliyat veya kanser sonrası hareketsiz kalma gibi belirli bir olayın sonucu olarak ortaya çıkar.

Bir pıhtı oluştuğunda, kalbe kan dönüşü engellenir. Daha küçük, alternatif damarlar (kollateral damarlar) kanı kalbe geri döndürebilir, ancak merkezi büyük damar kadar etkili değildir. Bu geri dönüş hem damar içindeki basıncı hem de damardan sıvı sızıntısını artırarak bacak şişmesine neden olur. Pıhtının kendisi iltihaplanmaya neden olarak sıcaklık, kızarıklık ve hassasiyet oluşturabilir. Muayene sırasında şişlik, etkilenen kaslarda dolgunluk fark edebilir veya damar içinde pıhtılaşmış kan kordonu hissedilebilir.

Tedavi kan pıhtısı komplikasyonuna odaklanır. Tedavi edilmezse, tüm bacak DVT’lerinin dörtte birinde bir pıhtı parçası ayrılır, damarlarda ilerler ve akciğerlere yerleşerek pulmoner emboliye (PE) neden olabilir. PE’nin komplikasyonları belirgin nefes darlığı, belirgin egzersiz kısıtlaması ve ölümdür.

DVT tanısı en yaygın olarak ultrason ile konur. Ultrason, bir emboli gönderme olasılığı en yüksek yer olan dizde veya diz üstünde kan pıhtılarını keşfetmek için çok güvenilirdir. Buna karşılık, diz altındaki damarlar daha küçüktür, damarların anatomisi genellikle kişiler arasında farklılık gösterir ve testin DVT’yi teşhis etme yeteneği o kadar yüksek değildir. Bu nedenle bazen manyetik rezonans görüntüleme (MRI) veya boya testi (venogram) gibi daha ayrıntılı incelemeler yapılması gerekir.

DVT semptomlarını azaltmak ve bir parçanın akciğerlere embolize olmasını önlemek için kan pıhtılaşmasını önleyici ilaçlar kullanılır. Antikoagülasyon pulmoner emboli oranını önemli ölçüde azaltır, 3 ila 6 ay boyunca sürdürülmelidir ve kan inceltme seviyesinin sık sık ölçülmesini gerektirir. Uygun tedavi, pulmoner emboli oluşumunu ilk yıl içinde %25’ten %5’e düşürür ancak bu ilaçlar önemli kanama riskinde küçük bir artışla (yaklaşık %2 ila %3) ilişkilidir. Bu ilaçların kullanımı, cinsi, dozu ve kullanım süresi doktor kararı ve kontrolu ile olmak zorundadır.

Venöz Yetersizlik

Toplardamar hastalıkları arasında en sık rastlanan sorun venöz yetersizliktir. Kan pıhtısı veya damar duvarındaki kalıtsal bir anormallikten kaynaklanan yetersiz venöz drenaj (venöz yetmezlik), tromboza benzer şekilde sınıflandırılabilir: yüzeysel (varisli damarlar) ve derin (kronik venöz yetmezlik).

Varisler

Yüzeysel venöz yetmezlik varisli damarlar olarak da bilinir. Bunlar, derinin hemen altında uzanan genişlemiş, yılan benzeri damar segmentleridir. Kadınlarda daha sık görülür ve tedavi edilen hastaların yarısında aile öyküsü vardır. Kan pıhtısı olmadığında, büyük olasılıkla damar duvarında veya kapakçığında kanın geri akışına ve damar içindeki basıncın artmasına izin veren yapısal bir anormallik vardır. Kanın geri akışını önleyen kapakçıklar hasar görebilir ve bu da damarların içinde kan birikmesine neden olabilir. Obezite, hamilelik, uzun süre ayakta kalma ve hareketsiz bir yaşam tarzı damarların genişlemesini daha da kötüleştirebilir.

Çoğu hasta varisli damarların kötü kozmetik görünümü nedeniyle doktora başvursa da, yanma, ağrı veya kaşıntı gibi semptomlar da yaşayabilir. Belirtiler, yatakta bacağın yüksekte olduğu bir gecenin ardından sabahları daha az şiddetli olma eğilimindedir ve gün boyunca ayakta durmakla kötüleşir. Bazen, uygun bakım yapılmazsa, varisler ilerleyebilir ve cilt ülserlerine, cilt enfeksiyonlarına, kan pıhtılarına ve spontan kanamaya neden olabilir.

Varisli damarlar için standart tedaviler egzersiz, kilo kaybı, kan basıncı kontrolü ve varis çoraplarıdır. Varis çorapları özel olarak giyilir ve damarların kanla dolmasını ve dolayısıyla zamanla kötüleşmesini önlemek için basınç uygular. Çoraplar sabahları damarlar boşken uygulanmalıdır. Bu nedenle, sabahları yıkandıktan sonra, hastalar bu çorapları giymeden önce bacaklarını yükseltmek ve böylece damarları boşaltmak için birkaç dakika yatağa geri dönmelidir.

Bacakların yükseltilmesi de faydalıdır; yatar pozisyonda ayak bilekleri kalp seviyesine veya daha yükseğe kaldırılmalıdır. Bacakları yüksekte tutarak bir tabure veya sedir üzerinde oturmak bacaklardaki toplardamarlardan kanı boşaltmak için yeterli değildir. Yatağın ayak kısmını yükseltmek de faydalıdır. Varislerin lazer, enjeksiyon veya ameliyatla çıkarılması nadiren gerekir, ancak bazen tıbbi, bazen de kozmetik amaçlarla belirli varisli damarları çıkarılabilir. Bununla birlikte, tüm hastaların %50’sine kadarında çıkarıldıktan sonra tekrarlayan varisler gelişecektir.

Kronik Venöz Yetmezlik

Kol ve bacakların derinliklerindeki venlerden drenaj uzun bir süre boyunca yetersiz kaldığında, hastalarda kronik venöz yetmezlik gelişir. Yetersiz venöz drenaj, uzuvlar ve kalp arasındaki kan akışının engellenmesi veya hatalı kapakçıkların neden olduğu kanın damarlara geri akması sonucu meydana gelebilir. Tıkanıklığın en yaygın nedeni DVT’dir; diğer nedenler kalıtsal anormallikler ve örneğin bir tümör veya bandaj nedeniyle damarın sıkışmasıdır.

DVT’li tüm hastaların üçte birinde, genellikle 5 yıl içinde kronik venöz yetmezlik gelişir. Reflü veya damarlara aşırı geri akış, çoğunlukla pıhtıya bağlı olarak veya kalıtsal bir kapakçık anormalliği sonucu damardaki kapakçıklar bozulduğunda meydana gelebilir.

Kronik venöz yetmezlik bacaklarda şişme, ağrı, cilt renginde koyulaşma ve cilt dokusunda kabalaşma ile karakterizedir. Yerçekimi, kanın kalbe geri dönmesinde önemli bir faktördür. Şişlik, bacak kalp seviyesinin altında olduğunda (bağımlı) daha da kötüleşir ve bir gece yatakta bacak yükseltildikten sonra iyileşir.

Genellikle ağırlık veya sızı olarak tanımlanan bacak ağrısı genellikle sıcak havalarda ve adet döneminde daha da kötüleşir. Cilt rengi ve dokusundaki değişiklikler, zamanla biriken tahrip olmuş kırmızı kan hücrelerinin birikintilerinden kaynaklanır. Daha az yaygın olarak, hastalar yanma, kaşıntı, ağrı ve ayak bileği çevresinde nemli, düzensiz ülserler geliştiğini bildirebilir.

Venöz yetmezlik tedavisi, kanın kalbe dönüşünü iyileştirmeyi ve damarlardan sıvı kaçışını azaltmayı amaçlar. Kompresyon çorapları, bacak yükseltme, ülserlerin özel bakımı ve ara sıra diüretik kullanımı tedavinin ana seçenekleridir. Cerrahi seçenekler sınırlıdır ve bu hastalıkta nadiren kullanılır.

Sonuç

Toplardamar hastalıkları yaygındır, tedavisi nispeten kolaydır ve tedavi ile nadiren yaşamı tehdit eder. Tromboz ve yetmezlik sorunlarının ele alınması fiziksel işlevselliği ve yaşam kalitesini iyileştirir. Uygun tıbbi bakımın yokluğunda, hastalar belirgin sakatlık ve pulmoner emboli gibi hayatı tehdit eden komplikasyonlarla karşı karşıya kalabilir. Bu bozuklukların doğasının anlaşılması, hasta ve doktor arasındaki iletişimi kolaylaştıracak ve uygun tedavilerin doğru kullanımını geliştirecektir.