Demir eksikliği

Sık rastlanan bir mineral eksikliği olan demir eksikliği, bazen ciddi sağlık sorunlarının habercisi veya sonucu olarak ortaya çıkabilir.

Demir, kırmızı kan hücrelerinde bulunan ve akciğerlerden vücudun geri kalanına oksijen taşıyan bir protein olan hemoglobinin önemli bir parçası olan bir mineraldir.

Bu besin maddesi et, baklagiller ve koyu yapraklı yeşillikler gibi birçok gıdada bulunur. Bununla birlikte, demir emilimini bozan sağlık sorunları olan kişilerin, hamile kadınların ve ağır adet dönemleri geçiren kadınların sağlıklı seviyelerini korumak için demir takviyesi almaları gerekebilir.

Demir takviyeleri, vücuttaki düşük demir seviyelerinin neden olduğu bir durum olan demir eksikliği anemisini tedavi etmek için de kullanılır. İhtiyaç olmadığı halde demir takviyesi yapmak sağlık sorunlarına neden olabilir, bu nedenle demir takviyesi almadan önce doktora danışmakta yarar vardır

Demir, sağlıkta kritik roller oynayan temel bir mineraldir. Demir, oksijen taşınmasının yanı sıra büyüme, enerji üretimi, hormon sentezi ve nörolojik gelişim için de gereklidir. Diyet yoluyla yeterince demir alamayan veya belirli tıbbi rahatsızlıkları olan kişiler demir takviyesine ihtiyaç duyabilir.

Demir eksikliği çeşitli sorunların sonucu olarak ortaya çıkabilir. Bu sorunların başlıçaları aşağıdadır:

• Crohn hastalığı veya gastrointestinal cerrahi gibi tıbbi durumlar nedeniyle bozulmuş demir emilimi
• Diyetle yetersiz demir alımı
• Kolon kanseri ve ülseratif kolit gibi durumlardan kaynaklanan kronik kan kaybı
• Şiddetli kanamalar
• Otoimmün hastalıklar gibi enflamatuar hastalıkları olan kişileri etkileyen bir anemi türü olan kronik hastalık anemisi (ACD)
• Kalp yetmezliği ve böbrek hastalığı gibi tıbbi durumlar
• Aşırı kan kaybına neden olan ağır adetler
• Sık kan bağışı
• Bebeklik ve hamilelik gibi yaşam evreleri nedeniyle daha yüksek demir ihtiyacı

Demir eksikliği anemisi, kan hemoglobin düzeyleri erkeklerde litre başına 130 gramın (g/L), kadınlarda ise 120 g/L’nin altına düştüğünde ortaya çıkar. Ferritin ve toplam demir gibi diğer belirteçler demir durumunu değerlendirmek için kullanılabilir. Ferritin litre başına 10 mikrogramın (ug/L) altına düştüğünde demir eksikliği anemisine işaret eder. Demir eksikliği yorgunluk, nefes darlığı, saç dökülmesi, baş dönmesi, soğuk eller ve ayaklar, nefes darlığı, soluk cilt ve halsizlik gibi belirtilere neden olabilir.

Demir düzeylerinin düşük olup olmadığını anlamanın tek yolu; kanda demir, demir bağlama ve ferritin düzeylerinin bakılmasıdır. Demir düzeyleri düşük veya eksikse, doktor genellikle ağızdan demir takviyesini içeren bir tedavi önerir. Oral demir takviyeleri demir eksikliği için en yaygın tedavidir.

Demir eksikliği anemisi genellikle doku demir depolarını yenilemek için en az üç ay boyunca günlük oral demir takviyeleri ile tedavi edilir. Bazı kişilerin seviyeleri düzelene kadar sadece birkaç ay demir takviyesi alması gerekebilirken, diğerlerinin sağlıklı seviyeleri korumak için süresiz olarak demir takviyesi alması gerekebilir.

Demir takviyeleri, demir eksikliği anemisini ve düşük demir depolarını tedavi etmenin yanı sıra, demir ihtiyacı artan kişilerde demir seviyelerinin çok düşmesini önlemek için de kullanılır. Örneğin, hamilelik sırasında, kırmızı kan hücresi üretimindeki önemli artış nedeniyle demir ihtiyacı %150 oranında artar, bu nedenle hamile olan kişilerin tipik olarak demir takviyesi alması gerekir.

Demirden zengin gıdalar açısından düşük kısıtlayıcı diyetler uygulayan kişiler, kilo verme ameliyatı geçirmiş kişiler ve Crohn hastalığı ve çölyak hastalığı gibi emilim bozukluğuna neden olan sorunları olan kişiler demir eksikliği geliştirme riski altında olabilir ve sağlıklı seviyeleri korumak için demir takviyesi almaları gerekebilir.

Buna ek olarak, demir takviyeleri dayanıklılık sporcuları tarafından sıklıkla kullanılır çünkü yoğun antrenman dönemleri vücudun yeterli demir depolarını koruma yeteneğini bozar ve bu da atletik performansı ve genel sağlığı tehlikeye atabilir.

Vücut kendi başına demir üretemez, ancak eski kırmızı kan hücrelerindeki demiri geri dönüştürebilir. Kırmızı kan hücresi üretimi için demir ihtiyacının yaklaşık %90’ı yaşlı kırmızı kan hücrelerinden demir geri dönüşümü yoluyla karşılanır. Ancak, yine de sağlıklı demir seviyelerine ulaşmak ve bu seviyeleri korumak için diyet kaynaklarından veya takviyelerden de demir almak gerekebilir.

Altta yatan herhangi bir tıbbi rahatsızlığı olmayan ve dengeli bir diyet uygulayan kişiler için demir ihtiyacı genellikle demir açısından zengin gıdaların düzenli olarak tüketilmesiyle karşılanabilir. Gıdalarda hem demir ve nonheme demir olmak üzere iki tür demir bulunur. Hayvansal gıdalar heme demirin yanı sıra heme olmayan demir de sağlarken, bitkisel gıdalar sadece heme olmayan demir sağlar. Heme demirin biyoyararlanımı nonheme demire göre daha yüksektir. Vücudunuz heme olmayan demirin sadece %17’sine kıyasla heme demirin yaklaşık %25’ini emer. Sağlıklı demir seviyelerini desteklemek için düzenli olarak hem heme hem de nonheme demir kaynaklarını tüketmek en iyisidir.

İyi demir kaynakları sunan bazı hayvansal ve bitkisel gıdalar şunlardır:

• Sığır karaciğeri: 6 mg/85 gr veya Günlük Değerin (DV) %28’i
• İstiridye: 8 mg/85 gr veya %44 DV
• Kuru fasulye: Fincan başına 8 mg veya %44 DV
• Mercimek: Fincan başına 6 mg veya %34 DV
• Ispanak: Fincan başına 6 mg veya %34 DV
• Tofu: Fincan başına 6 mg veya %34 DV
• Bitter çikolata (%45-69 kakao katı): Ons başına 2 mg veya %11 DV
• Sardalya: 2 mg/85 gr veya %11 DV
• Fırında patates: Orta boy patates başına 2 mg veya %11 DV
• Kavrulmuş kaju fıstığı: 2 mg/28 gr veya %11 DV

Demir açısından zengin başka birçok gıda vardır, bu nedenle çoğu insan günlük ihtiyaçlarını yalnızca diyetle karşılayabilir. Bununla birlikte, demir gereksinimi yüksek olan veya gıdalardan demir emilimini etkileyen rahatsızlıkları olan kişiler, demir eksikliğini önlemek için demir takviyesine ihtiyaç duyabilir.

Düşük demir veya demir eksikliği anemisi teşhisi konulan veya gelecekte demir eksikliği geliştirme riski bulunan kişilerin genellikle ağızdan demir takviyesi alması istenir. Takviyelerde bulunan en yaygın demir türleri arasında demir sülfat, demir fumarat, demir bisglisinat ve demir glukonat bulunur.

Optimum emilim için, demir takviyelerinin yemekten en az 30 dakika önce aç karnına alınması önerilir. Bununla birlikte, demir takviyesi mide bulantısına neden oluyorsa, az miktarda yiyecekle birlikte alınması önerilir.

Daha önce uzmanlar, vücuttaki emilimini artırmak için demirle birlikte C vitamini alınmasını öneriyordu. Ancak, kanıtlar karışıktır. Son araştırmalar, C vitamininin demir emilimini önemli ölçüde artırmadığını göstermiştir.

Bazı ilaçlar demir emilimini engelleyebileceğinden ve demir bazı ilaçlarla etkileşime girebileceğinden, demir takviyelerini diğer ilaçları almadan en az iki saat önce almak gereklidir. Ayrıca, demir takviyeleri süt ürünleri, kalsiyum takviyeleri, antiasit ilaçlar, yüksek lifli gıdalar veya kafein ile birlikte alınmamalıdır.

Demir takviyeleri düşük veya eksik demir seviyeleri olan birçok kişiye yardımcı olabilirken, bazı kişiler sindirim sistemlerinde demiri düzgün bir şekilde ememezler veya oral demir takviyeleri ile tedavi edilemeyecek kadar yüksek demir kayıpları vardır. Bu durumlarda, demir solüsyonlarının damar yoluyla infüze edildiği demir infüzyonları gerekir.

Demir dozajı, aınan demir formuna ve demir seviyesine bağlı olarak değişir. Demir eksikliği olan kişiler, düşük veya sınırda demir seviyesine sahip kişilere kıyasla tipik olarak daha yüksek dozda demire ihtiyaç duyarlar. Demir eksikliğini tedavi etmek için genellikle bölünmüş dozlarda 100 ila 200 mg elemental demir (vücut tarafından emilebilen toplam demir miktarı) takviyesi yapılması önerilir. Ancak araştırmalar, daha küçük dozlarda demir takviyesi yapılmasının ve demir takviyelerinin her gün yerine haftada birkaç kez alınmasının emilim oranlarını iyileştirmeye yardımcı olabileceğini göstermektedir. Alınacak demir takviyesinin cinsi, dozu ve alınım sıklığı doktor önerisiyle belirlenmelidir.

Demir takviyeleri bazı insanlar için gereklidir. Ancak, ihtiyaç duyulmadığında demir takviyesi yapmak sağlığa zarar verebilir. Demir seviyeleri yeterli olduğunda, diyet takviyeleri yoluyla ekstra demir almak oksidatif strese yol açabilir ve hücresel hasara neden olabilir. Ayrıca, aşırı miktarda demir almak da hayatı tehdit edebilecek demir toksisitesine yol açabilir.

Bazı ilaçlar ek demir emilimini azaltabilir. Demir ayrıca bazı ilaçların vücutta çalışma şeklini de etkileyebilir. Demir ile etkileşime girebilecek ilaçlar şunlardır:

• Antiasitler ve proton pompası inhibitörleri. Antiasit ve proton pompası inhibitörleriyle birlikte demir takviyesi almak demir emilimini engelleyebilir. Demir takviyesi aldıktan sonra antiasit ilaçları almak için en az iki saat beklemek gerekir.
• Levotiroksin. Demir takviyeleri tiroid ilacı Levotiroksinin emilimini azaltabilir. Demir takviyesi aldıktan sonra levotiroksin almak için en az dört saat beklemek gerekir.
• Levodopa. Parkinson ilacı Levodopa (Duopa) ile birlikte demir takviyesi almak ilacın emilimini azaltabilir. Demir takviyesi ve Levodopa alımı arasında yaklaşık iki saat olmalıdır.

Diyet takviyelerinden çok fazla demir almak demir toksisitesine veya demir zehirlenmesine neden olabilir. Demir toksisitesi mide ağrısı, kusma ve ishal gibi gastrointestinal semptomlara neden olabilir ve ciddi veya hayatı tehdit eden durumlara dönüşebilir.

Vücut ağırlığının her bir kilosu başına 20 ila 60 mg elemental demir alınması hafif ila orta derecede toksik olabilir. 60 mg/kg eşiğinin aşılması böbrek ve karaciğer yetmezliği gibi ciddi semptomlara yol açabilir ve hatta ölümcül olabilir. 20 mg/kg dozuna kadar elemental demir alımı genellikle güvenlidir ve iyi tolere edilir. Ancak, daha yüksek dozlar yalnızca doktor tavsiyesiyle kullanılmalıdır.

Çocuklar özellikle demir toksisitesine karşı savunmasızdır. Kazara aşırı dozdan kaçınmak için demir takviyeleri her zaman çocukların ulaşamayacağı yerlerde saklanmalıdır.

Demir takviyeleri, bazıları önemli olabilen yan etkilere neden olabilir. En yaygın yan etkiler şunlardır:

• Kabızlık
• Mide bulantısı
• İshal
• Kusma
• Koyu renkli dışkılama

Bazı demir formlarının gastrointestinal yan etkilere neden olma olasılığı diğerlerine göre daha yüksektir. Örneğin, takviyelerde kullanılan en yaygın demir formlarından biri olan demir sülfatın, demir bisglisinata kıyasla kabızlık ve mide bulantısı gibi yan etkilere neden olma olasılığı daha yüksektir. Yüksek dozda demir takviyeleri ve her gün demir takviyesi almak yan etki riskini artırabilir. Aşırı miktarda demir almak, kalbin kan pompalama yeteneğini etkileyen bir durum olan kardiyomiyopati ve böbrek yetmezliği gibi daha ciddi sağlık sorunlarına yol açabilir.