Dolaylı travma deyimi, bir kişinin doğrudan bir travmaya maruz kalmamasına karşılık, başkalarının travmalarından ötürü travma yaşamasını ifade eder.
Birçok insan, arkasında ciddi bir psikolojik yara bırakan bir travma yaşar. Bazı insanlar doğal afetler, sevilen birinin ölümü, ölüme yakın bir deneyim veya cinsel saldırı gibi olaylara katlandıktan hemen sonra iyileşmeyi başarsa da, diğerleri devam edemez ve bunun yerine travma sonrası stres bozukluğu olarak bilinen bir durum geliştirir. Bu durum çoğunlukla travmanın kalıcı etkileriyle ilişkilendirilse de, dolaylı travma olarak bilinen ve bunları doğrudan deneyimlemeyen insanlarda meydana gelebilecek başka bir durum daha vardır.
Dolaylı Travma Nedir?
Empati yorgunluğu veya ikincil travma sonrası stres bozukluğu olarak da bilinen dolaylı travma, başka bir kişi tarafından travmatik bir deneyimin ayrıntılarını duyarak veya sonrasında tanık olarak dolaylı olarak yaşanan bir sıkıntı veya travma biçimini ifade eder. Bu tablo, travma uzmanları Beth Stamm, Charles Figley ve arkadaşları tarafından 1990’ların başında bakıcıların neden travmayı ilk elden yaşamadan travma sonrası stres bozukluğu belirtileri sergilediğini açıklamak için geliştirilmiştir.
Doğrudan veya birincil travma, doğrudan bireyin başına gelen travmatik bir olayı ifade eder. Örneğin, bir sağlık görevlisi korkunç bir araba kazası geçirdikten sonra doğrudan travma yaşayabilir. Araba kazası geçiren kişi de olay nedeniyle doğrudan travma yaşayabilir.
Öte yandan ikincil travma, travmaya dolaylı olarak maruz kalmaktır. Bu durum genellikle doktorlar, sağlık personeli, çocuk istismarı araştırmacıları, savcılar, hakimler, terapistler, itfaiyeciler, polisler müdahale ekipleri gibi yüksek stresli ve travmaya maruz kalanlarla sık sık temas eden profesyonellerde görülür. İkincil travma, sivillerde veya yüksek travmalı bir kariyere sahip olmayan ancak felaket haberlerini veya travmatik haberleri izleyen ya da travmatik deneyimleri dinleyen kişilerde de görülebilir.
Dolaylı travma, özellikle doktorlar, psikoterapistler, insani hizmet çalışanları ve ilk müdahale ekipleri dahil olmak üzere travma yaşamış kişilerle çalışan çeşitli profesyoneller arasında yaygındır. Dahası, dolaylı travmatizasyon ve ikincil travmatik stres terimleri sıklıkla birbirinin yerine kullanılır.
Dolaylı travma, travmadan kurtulanlarla sık sık karşılaşmaktan veya onlarla ilişki kurmaktan kaynaklanan değişim sürecidir. Başka bir deyişle, doktorlar veya ilk müdahale ekipleri gibi travmatik deneyimlerden kurtulanlarla etkileşime giren bir kişi, travmadan kurtulanların hikayelerini dinlediğinden dolayı değerlerinde ve inançlarında önemli değişiklikler yaşayabilir.
Dolaylı travmatik stres bozukluğunun yaygın nedenleri, başkaları tarafından yaşanan diğer travmatik olayların ayrıntılarına maruz kalmayı içerir. Bunların başlıcaları şunlardır:
- Cinsel saldırı
- Fiziksel saldırı
- Çocuk istismarı veya ihmali
- Motorlu araç kazası
- Doğal afetler (ör. deprem, sel, kasırga, yangın)
- Terör saldırısı
- İşkence
- Şiddetli veya korkunç bir ölüm
- Yakın ölüm Deneyimi
- Savaş veya savaş vahşeti
Belirtileri
Dolaylı travmatik stresi olan kişiler travma sonrası stres bozukluğuna benzer semptomlar yaşayabilir. Başlıca belirtiler şu şeklide sayılabilir:
- Olayın/hikâyenin istenmeyen ve acı verici anıları
- Olayın/hikayenin rüyaları veya geri dönüşleri
- Travmatik olayı/öyküyü hatırlatan şeylerden kaçınma
- Duygudurum dalgalanmaları
- Sinirlilik
- Sık duygusal patlamalar
- Kendine zarar verici ve pervasız davranışlarda bulunmak (örn. alkol veya madde kullanımı gibi)
- Dikkat dağınıklığı (beyin sisi)
- Uyku bozuklukları
- Ürkeklik
İkincil travmatik stres bozukluğu olan bir kişi, dolaylı travmanın bir sonucu olarak güvenlik duygusu, başkalarına güvenme yeteneği, öz saygısı, yakınlığı ve öz kontrolü gibi alanlarda da değişiklikler yaşayabilir.
Merhamet yorgunluğu da ikincil travmanın bir sonucudur ve fiziksel ve zihinsel yorgunluk ve başkaları için empati kaybı ile karakterizedir. Merhamet yorgunluğu acı çeken diğerlerine karşı uzun süreli şefkatli ve yardımsever olma taleplerinin bir sonucu olarak ortaya çıkar.
Travma sonrası stres bozukluğu ve merhamet yorgunluğunun sonucunda tükenmişlik gelişebilir. Tükenmişlik, işle ilgili uzun süreli stresin (yalnızca ikincil travmaya maruz kalmanın değil) neden olduğu duygusal ve fiziksel bitkinliği ifade eder.
Tükenmişlik yaşayan bir kişi zihinsel ve fiziksel olarak tükenmiş hissedebilir, sinirli hale gelebilir ve yükümlü olduğu kişilere karşı olumsuz tutumlar geliştirebilir. Sıklıkla travma mağdurlarına maruz kalan profesyoneller travma sonrası stres bozukluğu tedavisine ihtiyaç duyarlar. Tükenmişlik depresyon ve intihar riski taşıdığı için ciddiye alınması gereken bir durumdur.
Dolaylı travma etkilerini azaltma
Dolaylı travmadan kaçınmak tümüyle mümkün olmasa da, etkilerini azaltıcı kimi yöntemler vardır. Bunların başlıcaları şunlardır:
- Kendinizde stres, merhamet yorgunluğu veya tükenmişlik belirtileri olup olmadığı konusunda gerçekçi değerlendirmeler yapın.
- Duygusal özbakımınıza özen gösterin. Rahatlamanızı ve huzurlu hissetmenizi sağlayacak faaliyetler yapın, ruhunuzu besleyin.
- Fiziksel ve zihinsel sağlığınıza dikkat edin.
- Sağlıklı bir iş/yaşam dengesi oluşturun.
- Yapabilecekleriniz hakkında gerçekçi olun, gereksiz gayretkeşlik göstermeyin.
- Sorumluluk sınırlarınızı bilin, empatiyi abartmayın.
- Travmatik kişi, olay, görüntü ve haberlerle karşılaşma sıklığınızı azaltın. Daha az haber izleyin, sosyal medyada daha az zaman geçirin.
- Düzenli olarak molalar verin.Bunlar yeterli olmuyorsa, sosyal veya profesyonel destek alın.
Bu yazıda anlatılanlar bilgilendirme amaçlıdır. Tanı ve tedavi için doktorunuzun önerileri çerçevesinde hareket ediniz.
