60 yaş üzerinde % 5-8 oranında görülen ve 85 yaş üzerindeki kişileri ciddi oranda etkileyen demans (bunama) yaşlı sağlığı için önemli bir tehdittir.
Demans nedir?
Yaşlanmayla birlikte hafıza zayıflar. Bu durum “yaşa bağlı hafıza zayıflaması” olarak bilinir ve normal yaşlanma sürecinin bir parçası olarak kabul edilir.
Buna karşılık demans, yani bunama tümüyle farklı bir kavramdır. Her ne kadar en sık yaşlılarda görülse de, temel özelliği kognitif fonksiyonda yani işlevsel düşünce yeteneğinde kötüleşmedir.
Çoğu insanın düşündüğünün aksine, demans bir hastalık değil, bir sendrom yani belirtiler bütününü içeren bir şemsiye deyimdir. Bu kapsamda hafıza, düşünme, uyum gösterme, anlama, hesap yapabilme, öğrenme kapasitesi, dil, karar verme yeteneği ve günlük faaliyetleri sürdürebilme yer alır.
Demans tipleri
İnsanlar çoğu zaman Alzheimer hastalığı ve demans deyimleri aynı anlamda kullanılsa da, ikisi aynı şey değildir. Alzheimer hastalığı demans şemsiyesi altındaki pek çok klinik tablodan sadece bir tanesidir. Demans şemsiyesi altında 400 üzerinde tablo yer alır.
Aşağıdaki şekilde en sık rastlanan başlıca 10 demans tipi görülmektedir.
Alzheimer hastalığı
Beyin hücrelerinin ölümü ve beyinde amiloid ve tau proteinlerinini oluşturduğu plaklarla seyreden Alzheimer hastalığı tüm demans olgularının yaklaşık dörtte üçünü oluşturur. Bu hastalığın erken belirtileri depresyon, kısa dönem hafızanın kaybı, konfüzyon, duygudurum değişiklikleri ile konuşma ve yürüme güçlüğüdür.
Vaskuler demans
İkinci en sık rastlanan demans tipi olan vaskuler demansın nedeni, beyindeki yetersiz kan akımıdır. Genellikle inme sonrasında ve damar sertliğinin bir sonucu olarak ortaya çıkar. Belirtiler sebebe bağlı olarak yavaş yavaş veya aniden ortaya çıkabilir. Erken dönemlerde konfüzyon ve idrak bozukluğu ile başlayan belirtiler, daha sonra konsantrasyon bozukluğu ve iyi bildiği işleri yapma güçlüğü ile devam eder. Birlikte görme sorunları ve halusinasyonlar da bulunabilir.
Lewy cisimcikli demans
Lewy cisimcikleri, beyindeki sinir hücrelerinin içinde oluşarak hücrelerin işlev yapmasını ve sinyal iletişimini engelleyen protein birikimleridir. Bunun sonucunda hafıza kaybı, idrak bozukluğu ve görsel halusinasyonlar ortaya çıkar. Uyku düzeni de bozulabilir ve tüm gece uyanık kalıp gündüzleri uyumalar ortaya çıkabilir. Belirtilerin çoğu diğer demans tipleriyle aynıdır.
Parkinson hastalığı
Normalde beynin hareket fonksiyonu ile ilgili bölgeleri ile ilgili bir sorun olan Parkinson hastalığı ileri dönemlerinde demansa da neden olabilir. Önce karar verme sorunları ile başlayan demans belirtileri daha sonra depresyon, halusinasyonlar, konfüzyon, paranoya ve konuşma bozukluğu ile devam eder.
Frontotemporal Demans
Frontotemporal demans veya diğer adıyla Pick hastalığı beynin ön ve yan bölümlerini tutan bir sorundur. Bunun sonucunda öncelikle konuşma ve davranışlar bozulur. Başlangıç yaşı bu hastalıkta 45’e kadar düşebilir.
Creutzfeldt-Jakob hastalığı
Creutzfeldt-Jakob veya diğer adıyla deli dana hastalığı, demansın en nadir rastlanan tiplerinden biridir ve yaklaşık bir milyonda bir rastlanır. Hızlı seyirli bir tablo olan bu durum genellikle bir yıl içinde ölümle sonuçlanır. Bulguları genel demans belirtileriyle aynıdır, ayrıca kas sertlikleri ve seğirmeleri de bulunabilir.
Wernicke-Korsakoff Sendromu
Wernicke Korsakoff sendromu aslen bir demans tipi olmasa da, belirtilerinin benzer olması nedeniyle o grupta sayılan bir durumdur. Temel nedeni beynin alt kısımlarında oluşan B1 eksikliğine bağlı kanamadır. Bu durum en sık alkolizmde görülür, ancak beslenme bozukluğuna veya kronik enfeksiyonlara bağlı olarak da ortaya çıkabilir.
Normal basınçlı hidrosefali
Normal basınçlı hidrosefali, beynin ventriküllerinde aşırı sıvı artışı sonucunda beyin dokusunu baskı altına alarak demans belirtilerine yol açan bir durumdur. Buna yol açan nedenler kaza, kanama, enfeksiyon, beyin tümörleri veya geçirilmiş beyin ameliyatları olabilir. Başlıca belirtileri denge bozuklukları, unutkanlık, duygudurum değişimleri, depresyon, düşmeler ile idrar ve dışkı kaçırma şeklindedir. Bu durum erken dönemde farkedilirse cerrahi müdahale ile kalıcı hasar bırakmadan düzeltilebilir.
Huntington hastalığı
Huntington hastalığı belirtileri genç erişkinlerde başlayan genetik bir durumdur. Beyin hücrelerinin ölümü sonucunda hareket bozuklukları ve demans belirtileri ortaya çıkar.
Karma demans
Karma demans, bir kişide birden fazla demans tipinin birlikte olmasıdır. En sık rastlanan tipi Alzheimer hastalığı ile vaskuler demans birlikteliğidir. Karma demansı olan kişilerin yarıya yakınında bu birlikteliğin farkına varılamaz.
Demans belirtileri
Demans her kişide farklı özellik gösterir. Bu farklar beynin tutulan bölgesine ve hastanın kişilik yapısına bağlı olarak ortaya çıkar.
Her ne kadar en iyi bilinen belirti hafıza sorunları olsa da, başka belirtiler de gözden uzak tutulmamalıdır. Erken belirtilerin başlıcaları aşağıdaki şekilde gösterilmektedir.
Hafıza kaybı
Normal unutkanlıkla demanstaki hafıza kaybı arasındaki fark, demansta yakın dönem hafızanın kaybolmasıdır. Eskiden olan olaylar çok iyi hatırlanırken, birkaç dakika veya birkaç saat önce olan olaylar unutulur, bunun sonucunda aynı soru tekrar tekrar sorulur. Bu nedenle, bu kişilerin günlük hayatlarını idame ettirecek faaliyetleri sürdürmeleri güçleşir. Örneğin, bu kişiler öğle yemeği yiyip yemediklerini veya torunlarının adlarını unuturlar.
Bilindik işleri yapma güçlüğü
Diş fırçalama veya sofrayı hazırlama gibi günlük basit işleri yaparken fazla düşünmeyiz. Ancak, demansı olan kişiler bu gibi basit işleri yaparken bile güçlük çeker ve işleri doğru sırayla yapmayı beceremezler. Örneğin, daha yıkanmamış bir gömleği ütüler veya tabağı yemek masasına değil de yatak odasına götürürler.
Zaman ve mekan uyumsuzluğu
Ara sıra haftanın hangi günü olduğunun şaşırılması mümkündür. Ancak, demansı olan kişiler gündüzü ve geceyi karıştırabilirler veya çok iyi bildikleri yerlerde kaybolabilirler.
Karar algısının kaybı
Herkes hayatta zaman zaman kötü kararlar verir. Ancak demansta basit kararlar bile sorun olur. Örneğin demanslı kişi kendi evini ederinin yüzde birine satabilir veya yaz ortasında palto giyebilir.
Duygudurum, kişilik veya davranış değişiklikleri
Yaşamdaki çeşitli olaylar karşısında duygudurum değişiklikleri olması normaldir. Ancak, demans varlığında duygudurum değişiklikleri alışılmadık olur. Belli bir neden olmaksızın duygudurum değişimleri yaşanabilir ve tepkiler aşırı olabilir. İlgisiz bir konu büyük üzüntü veya kızgınlığa neden olabilirken, ciddi bir konu hiç tepkiye yol açmayabilir.
Görüntü ve derinlik algısında bozulma
Demansı olanlarda görüntülerle veya derinlik algısı ile ilgili bozulmalar olur. Örneğin, mesafe ve derinlik kararları hatalı olur veya renk yada kontrast algısı bozulabilir. Bu durum yaşlılıkta sık rastlanabilen katarakt benzeri problemlerden bağımsızdır ve demanslı yaşlılarda çok sık düşme nedeni olur.
Eşyaların yerini karıştırma
Herkes zaman zaman kullandığı eşyaları alışılmadık yerlere koyup sonra arayabilir. Buna karşılık, demansı olanlarda eşyaları olması gereken yerlere koyma ile ilgili uç sorunlar görülebilir. ütüyü buzdolabına, kol saatini şeker kavanozuna koyma gibi durumlar sıktır.
İşten ve sosyal faaliyetlerden uzaklaşma
Demansı olan bir kişi genellikle çevresine olan ilgisini yitirir. Örneğin, uzun saatler boyunca televizyonun önünde oturabilir, alışılmadık ölçüde uzun süre uyuyabilir veya sevdiği faaliyetlere karşı tüm ilgisini yitirebilir.
Dil ve iletişim sorunları
Demans kişilerin konuşma sırasında kullanılması gereken kelime veya deyimleri bulamamasına veya onların yerine alışılmadık kelime veya deyimleri kullanmasına neden olabilir. Örneğin, “lamba” yerine “ışık veren alet” diyebilirler.
Planlama ve sorun çözme güçlüğü
Demans kişilerde basit işler için bile planlama ve takip güçlüğü yaratır. Örneğin alışveriş listeleri oluşturma veya aylık faturaları takip etme gibi işler sorun haline gelir.
Demansın evreleri
Demans gidişini evrelendirmek için çeşitli yollar vardır, ancak en sık kullanılan evreleme yöntemi başkalarına bağımlılık derecesi ölçütlü olandır.
Hafif kognitif bozukluk
Yaşlı kişilerin çoğunda görülebilen hafif kognitif bozukluk unutkanlık, isim bulma güçlüğü ve kısa dönem hafıza problemleri ile seyreder. Bu kişilerin bir kısmı demansın daha ileri evrelerine doğru ilerler, ancak çoğu bu aşamada kalır. Bu kişiler genellikle herhangi bir yardıma gerek duymadan yaşamlarını sürdürebilir.
Hafif demans
Hafif demans aşamasında isim ve kelime bulma güçlüğü, eşyaların yerini karıştırma, kafa karışıklığı ile planlama ve sorun çözme güçlüğü basit hafıza sorunlarına eklenir. Sıklıkla duygudurum dalgalanmaları ve sosyal uyumsuzluklar da görülür. Buna karşılık, bu kişiler hala genellikle başkalarına bağımlı olmadan yaşamlarını sürdürebilir ve sadece zaman zaman desteğe ihtiyaç duyarlar.
Orta derecede demans
Orta derecede demansta hafıza kaybının, konfüzyonun ve karar algısının ilerlemesinin yanısıra bu kişilerde alınganlık, şüphecilik ve uyku bozuklukları ortaya çıkar. Belirtilerin genellikle öğleden sonra ve gece artış gösterdiği gözlenir. Bu kişiler günlük yaşamlarında sıklıkla yardıma gerek duyarlar.
Ağır demans
Daha ileri dönemde aşırı hafıza kaybı, hareketliliğin sınırlanması, yutma ve mesane ve barsak kontolü gibi işlevlerin güçleşmesi sözkonusu olur. Bu kişiler gece gündüz desteğe ihtiyaç duyarlar.
Demanstan korunma
Demanstan korunmanın belli bir yöntemi yoktur. Ancak temel sağlıklı yaşam koşullarının demansın hem oluşumunu önlediği, hem de ilerlemesini yavaşlattığı bilinen bir gerçektir.
Düzenli egzersiz
Düzenli aerobik egzersiz hem demans oluşma riskini azaltır , hem de demansın ilerlemesini geciktirir. Aerobik egzersize denge ve esneklik egzersizlerinin de eklenmesiyle yaşlılarda çeviklik artar ve düşme riski azalır.
Sağlıklı diyet
Şekerden, rafine karbonhidratlardan ve doymuş yağlardan fakir, diğer taraftan omega 3 ve vitamin ve minerallerden zengin bir diyet uygulanması sağlıklı bir metabolizma, antienflamatuar ve antioksidan etkiler ve sonuçta demans riskinin azalması anlamına gelir. Genellikle bu iş için en uygun diyet Akdeniz diyetidir.
Stres yönetimi
Uzun süreli stres ve anksiyetenin demans riskini arttırdığı bilinmektedir. Bu nedenle, anksiyete ve stres ile mücadele yollarını uygulamak demanstan korunmada çok önemli rol oynar.
Uyku süre ve kalitesi
Yetersiz uyku süre ve kalitesi beyinde demans oluşumunu hızlandırır. Bu nedenle, uykusuzlukla mücadele demanstan korunmak için çok önemlidir.
Demans tedavisi
Genellikle geri döndürülemez ve tümüyle iyileştirilemez bir durum olan demansta yapılan tedavilerin amacı belirtileri hafifletmek ve gidişi yavaşlatmaktır.
İlaçlar
Demansta ilaç kullanımının amacı gidişi yavaşlatmak, belirtileri hafifletmek ve birlikte bulunan depresyon ve gerginlik gibi durumları kontrol etmektir. İlaç tedavisi sırasında başka nedenlerle kullanılan ilaçlarla ve bitkisel desteklerle etkileşimlere özellikle dikkat etmek gerekir.
Zihni çalıştıran aktiviteler
Tıpkı vücut gibi, beyin de kondisyonda kalmak için çalışmaya ihtiyaç duyar. Bu nedenle bulmacalar, kitap okuma, bilgisayar ve masa oyunları oldukça yararlı olur. Bu tip faaliyetlerin kognitif fonksiyonun kötüleşmesini yavaşlatıcı etkisi olduğu gösterilmiştir.
Psikoterapi
Çeşitli psikoterapi yöntemleri demanslı kişinin hafızasını canlandırmada yardımcı olabilir. Ayrıca eski hatıraların canlandırılması, sevilen müzikler ve eğlenceli filmler yaşam kalitesinin artışını sağlar.
Yaşam tarzı değişiklikleri
Korunma bölümünde de belirtildiği gibi sağlıklı beslenme düzeni, fiziksel aktivite ve yeterli ve kaliteli uyku hem davranışsal belirtileri azaltır, hem de olayın ilerlemesini yavaşlatır.
Demans olan kişinin bakımı
Demanslı kişinin bakımı bakan kişi açısından da pekçok zorluk içerir. Her şeyden önce, demansın kesin tedavisi olmayan ilerleyici bir hadise olduğunun akılda tutulması gerekir. Bu nedenle, hastayla ilgilenen kişinin de neredeyse hasta kadar desteğe ihtiyacı vardır. Bu konuda profesyonel yardım almak her durumda yararlı olacaktır. Genel olarak yapılması gerekenler konusunda Alzheimer Derneği’nin web sayfası bilgi vermektedir.
Bu yazıda anlatılanlar bilgilendirme amaçlıdır. Tanı ve tedavi için doktorunuzun önerileri çerçevesinde hareket ediniz.
