İdrar yolu enfeksiyonları sandığınızdan çok daha sık, zaman zaman da hiç belirtisiz, ama yaşam kalitesini ciddi olarak azaltabiliyor.
İdrar yolu enfeksiyonları, idrar yollarında mikropların neden olduğu iltihabi duruma verilen isimdir. Bu enfeksiyonların büyük çoğunluğuna bakteriler neden olur, ancak kimi mantarlar ve nadiren kimi virüsler de idrar yolu enfeksiyonu nedeni olabilir. İdrar yolu enfeksiyonları kadınlarda erkeklere oranla birkaç kat daha sık görülür.
İdrar yolları
İdrar yolları böbreklerden başlayarak üreterler, mesane ve idrar yolunun son kısmı olan üretradan meydana gelir. Böbrekler ve üreterler üst idrar yolları, mesane ve üretra ise alt idrar yolları adını alır.
İdrar yolu enfeksiyonlarının çoğu üretra ve mesande, yani alt idrar yollarında olur. Üst idrar yollarındaki enfeksiyonlar daha nadirdir ama genellikle daha şiddetlidir.
İdrar yolu enfeksiyonları belirtileri
İdrar yolu enfeksiyonu belirtileri, enfeksiyonun idrar yollarının hangi bölgesini etkilediğine göre değişiklik gösterir
Alt idrar yolu enfeksiyonları belirtileri
Üretra ve mesaneyi etkileyen alt idrar yolu enfeksiyonlarında aşağıdaki belirtiler görülebilir:
- İdrar yaparken yanma (dizüri)
- Sık ve az miktarda idrar yapma (pollakiüri)
- Acil idrar yapma ihtiyacı
- Kanlı veya bulanık idrar
- Koyu renkli idrar
- Keskin kokulu idrar
- Kadınlarda kasık, erkeklerde rektum (makat) ağrısı
- Kadınlarda seks sırasında ağrı
Üst idrar yolu enfeksiyonları
Üst idrar yolu enfeksiyonları böbrekleri etkiler. Böbreklerde enfeksiyon bulunması durumuna piyelonefrit adı verilir. Piyelonefrit ciddi bir tablodur, ağır seyrederse böbreklerden kana mikrop karışması sonucu ani tansiyon düşmesi, şok ve ölüme kadar gidebilen bir tabloya yol açabilir.
Üst idrar yolu enfeksiyonları aşağıdaki belirtileri verebilir:
- Sırt ve yan ağrısı
- Üşüme- titreme
- Ateş
- Bulantı- kusma
Gizli idrar yolu enfeksiyonu belirtileri
Kimi durumlarda idrar yolu enfeksiyonlarının tipik belirtileri görülmez. Bazı nonspesifik belirtiler sessiz bir idrar yolu enfeksiyonunu işaret edebilir. Bu belirtiler şunlardır:
- Halsizlik, yorgunluk
- Unutkanlık, beyin sisi
- Kas ağrıları ve kas zayıflığı
- Zaman zaman yükselen ateş veya sıcak basmaları
- Anksiyete veya depresyon
- Karında huzursuzluk ve nedeni belli olmayan karın ağrısı
- Sırt ağrıları
Yaşlılarda bunlara ek olarak kimi belirtiler daha ön plana çıkar. Klasik belirtilerin görülmeme nedeni demans veya yatalaklık kökenli olabilir.
- Konfüzyon veya deliryum
- Huzursuzluk
- Halusinasyonlar
- Davranış değişiklikleri
- Koordinasyon kaybı
- Motor becerilerde azalma
- Sersemlik
- Düşmeler
İdrar yolu enfeksiyonlarının nedenleri ve risk faktörleri
Mesanenin boşalmasını güçleştiren veya idrar yollarını zedeleyen her faktör idrar yolu enfeksiyonlarına zemin hazırlar.
İdrar yolu enfeksiyonlarına zemin hazırlayan faktörler şu şekilde sayılabilir:
- Cinsiyet (kadınlarda risk birkaç kat daha fazladır)
- Yaş (yaş ilerledikçe idrar yolu enfeksiyonları kolaylaşır)
- Uzun süreli yatmayı gerektiren sağlık sorunları (ağır ameliyatlar veya ağır hastalık sonrası, yatalaklık)
- İdrar yollarını daraltan veya tıkayan nedenler
- Böbrek taşları
- Büyümüş prostat
- Kimi kanser türleri
- Daha önceden idrar yolu enfeksiyonu geçirmiş olmak
- Uzun süreli idrar sondası kullanımı
- Diyabet
- Gebelik
- Doğumsal idrar yolu anormallikleri (örn. vezikoüreteral reflü)
- Zayıf bağışıklık sistemi
Kadınlar için ilave risk faktörleri
Karınlarda idrar yolu enfeksiyonlarının erkeklere oranla birkaç kat daha fazla olmasının kimi nedenleri vardır. Bunlar şu şekilde sayılabilir:
- Kısa üretra: Erkeklerde 10- 20 cm uzunlukta olan üretrak, kadınlarda sadece birkaç cm uzunluktadır, ayrıca vagina ve makata çok yakındır. Bu nedenle vaginadan veya makattan bulaşan mikroplar kolayca idrar yollarına girebilir.
- Gebelik: Gebelik, mesane üzerine baskı uygulayarak normal idrar boşalmasını engelleyebilir ve idrar yolu enfeksiyonlarını kolaylaştırabilir.
- Cinsel ilişki: Cinsel ilişki sırasında kadın idrar yolları üzerine uygulanan basınç nedeniyle bakteriler idrar yollarına daha kolay girebilir. Oral seks de benzer şekilde bakteri bulaşmasını kolaylaştırır. Cinsel ilişki sonrasında idrar yapmak enfeksiyon riskini azaltır.
- Prezervatif kullanımı: Kayganlaştırıcısız lateks prezervatifler bölgede tahriş yaratarak enfeksiyonu kolaylaştırırlar. Bu nedenle, prezervatifle birlikte su bazlı kayganlaştırıcı jeller kullanılmalıdır.
- Sperm öldürücü krem ve jeller: Vaginadaki mikrobiyomu bozduğu için sperm öldürücü krem ve jellerin kullanılmasından kaçınılmalıdır. Bu durum sperm öldürücü kaplı prezervatifler için de geçerlidir.
- Antiseptik vajinal duşlar ve temizleyiciler: Bu gibi maddeler de vaginadaki mikrobiyomu bozarak enfeksiyonu kolaylaştırırlar.
- Diyafram kullanımı: Doğum kontrolü amacıyla rahim boynuna takılan diyaframlar mesane boşalmasını azaltabildiği için enfeksiyonu kolaylaştırabilir.
- Menopoz: Menopoz sonrası östrojen düzeylerinin azalması vaginadaki mikrobiyomu değiştirerek enfeksiyonu kolaylaştırabilir.
Tanı
İdrar yolu enfeksiyonlarından şüphelenildiği zaman tanıda birkaç kademe kullanılır.
İlk kademe, idrar tahlilidir. İdrar tahliliyle idrarda iltihap hücrelerinin (lökositlerin) varlığı araştırılır. Bu amaçla idrar alınırken “orta örnek” alınmasına dikkat edilmelidir. Orta örnek almak için, idrarın ilk kısmı atıldıktan sonra orta kesimi test kabına toplanmalıdır. Bu şekilde deriden veya vaginal akıntılardan idrar numunesine lökosit veya bakteri/mantar bulaşması olasılığı en aza indirilmiş olur.
Eğer ateş, sırt veya yan ağrısı yada şiddetli kasık ağrısı varsa, idrar kültürü de yapılarak bakteri veya mantar cinsi ve kullanılabilecek antibiyotiğin seçimi yapılabilir. Ateş veya yan ağrısı varlığında sistemik enfeksiyonun araştırılması amacıyla kan tahlilleri de araştırmaya eklenebilir.
Tekrarlayıcı idrar yolu enfeksiyonunlarının nedenini araştırmak için de üriner sistem ultrasonografisinden başlanarak çok çeşitli görüntüleme yöntemleri kullanılabilir.
Tedavi
Tedavinin iki ana hedefi vardır. Bunların birincisi enfeksiyonu ortadan kaldırmak, ikincisi de oluşumuna neden olan faktörleri ortadan kaldırmaktır.
Antimikrobiyal tedavi
Enfeksiyon bakteri kökenli ise antibiyotikler, mantar nedenliyse antifungaller ve viral kökenliyse antiviraller kullanılabilir. Alt idrar yolu enfeksiyonları için genellikle ağızdan, üst idrar yolu enfeksiyonları için ise damar içine verilen antibiyotikler tercih edilir.
Herhangi bir belirti vermeyen veya hafif idrar yanmasıyla kendini gösteren basit idrar yolu enfeksiyonlarında antibiyotik gerekli olmayabilir. Sık antibiyotik kullanımı bakterilerin antibiyotiklere direnç kazanmasına yol açacağı için zorunlu olmadıkça antibiyotik kullanılmamalıdır. En uygun davranış, idrar kültürü ile uygun antibiyotiği saptayarak kullanmaktır.
Antibiyotikler dışında, basit alt idrar yolu enfeksiyonları için idrar antiseptikleri de kullanılabilir, ancak bunların etkinliği hakkında yeterli veri yoktur.
Mantar ve virüs kökenli idrar yolu enfeksiyonlarında mutlaka etkenin saptanıp ona göre tedavi verilmesi uygun olur. Mantarlar ve virüslerin enfeksiyon yapmasına neden olan diğer faktörler (vaginal mantar enfeksiyonları, vücut direnci düşüklüğü vs.) saptanıp ortadan kaldırılmadıkça bu enfeksiyonların tekrarlaması olasıdır.
İlaç dışı önlemler
İdrar yollarındaki bakteri yoğunluğunu azaltmanın en kolay yolu, bol su içerek idrar miktarını arttırmak ve sık olarak mesaneyi boşaltarak bakterilerin atılmasını sağlamaktır.
Makat ve genital bölgenin temizliği de bulaşmayı azaltmak açısından çok önemlidir. Bu temizlik sırasında herhangi bir mikrop öldürücü kullanılmamalı, temizlik sadece suyla ve mutlaka önden arkaya tuvalet kağıdı ile silerek yapılmalıdır. Arkadan öne doğru silmek bölgeye daha çok bakteri taşır.
Mesaneye baskı yaparak boşalmayı güçleştirdiği için kabızlıkla mücadele edilmelidir.
İdrar yolu enfeksiyonlarına en sık neden olan barsak bakterileri genellikle alkali ortamda çok daha kolay çoğalırlar. Bu nedenle, idrardaki asitliği arttırıcı davranışlar (C vitamini, elma sirkesi vs.) genellikle yararlı olur.
İdrar yolu enfeksiyonları sırasında kırmızı et, deniz ürünleri, baharatlar, asitli içecekler, limon ve portakal gibi narenciye türleri ve bunların suları, baharat, soğan, sarımsak, alkol ve kahveden kaçınmakta yarar vardır. Bu tip gıdalar idrar yollarında tahriş yaptığından enfeksiyonu şiddetlendirebilir.
Kimi bitkisel besinlerde bulunan d- mannose isimli bir şeker türünün de idrar yolu enfeksiyonlarından korunmada önemli olduğu bildirilmiştir. Ancak, bu konuda yeterli veri yoktur. D- mannose’dan zengin sebze ve meyvelerin tüketimini arttırmak uygun olacaktır, ancak hazır d- mannose preparatları gereksizdir.
Yeterli tedavi edilmeyen idrar yolu enfeksiyonları
İdrar yolu enfeksiyonları aşağıdaki durumlarda tekrarlama eğilimi gösterirler.
- Zamanında ve yeterli şekilde tedavi edilmediklerinde
- Gerekli koruyucu önlemler alınmadığında
- İdrar yolu enfeksiyonuna zemin hazırlayan nedenler (böbrek taşları, vaginal akıntılar, büyümüş prostat, mesane sondaları vb.) düzeltilmediği zaman
İdrar yolu enfeksiyonlarının tekrarlaması tablonun zaman içinde giderek daha ağırlaşması ve tedavinin zorlaşması ile sonuçlanır.
Sonuç
İdrar yolu enfeksiyonları en basit halinde bile ciddiye alınması gereken bir tablodur. Bu tablonun uygun şekilde tedavi edilmesi ve tekrarlamaması için gerekli önlemlerin alınması gerekir.
Bu yazıda anlatılanlar bilgilendirme amaçlıdır. Tanı ve tedavi için doktorunuzun önerileri çerçevesinde hareket ediniz.
