Sağlığınızda ve dinamizminizde büyük iyileşmeler sağlayabilen sağlıklı beslenme bir takıntı haline gelirse ortoreksi adını alır ve size zarar vermeye başlar.
Ortoreksi nedir?
Ortoreksi, yada tam ismiyle orthorexia nervosa, sağlıklı beslenmek konusunda sağlıksız bir takıntı oluşturma durumudur. Diğer yeme bozukluklarının aksine, ortorekside yiyeceğin miktarı değil kalitesi sorun haline gelir. Bu kişiler açısından kilo almak değil, iyi kalite ve saf gıda almak önemlidir. Bu bozukluk 1997 yılında Steve Bratman tarafından tanımlanmıştır. Halen DSM-5 içinde ayrı bir antite olarak tanımlanmayan ortoreksi, obsesif kompulsif bozukluk içinde değerlendirilmektedir.
Ortoreksi nedeni nedir?
Bir diyete sağlığınızı düzeltmek üzere başlarsınız, ancak abartırsanız bu durum bir takıntı haline gelebilir. Bu durum zeminde yatan obsesif kompulsif eğilimle yakından ilişkili olsa gerektir. Bunun yanısıra mükemmeliyetçilik, yüksek anksiyete ve başka yeme bozukluklarının varlığı da diğer risk faktörleridir. Ayrıca mesleği dolayısıyla sağlığına dikkat etmeyi ön planda tutanların (sağlık çalışanları, profesyonel müzisyen ve dansçılar, sporcular vb.) bu durumu takıntı haline getirmeleri daha kolaydır.
Ortoreksi ne kadar sıktır?
Ortoreksi tanısı için gerekli kriterler konusunda bir fikir birliği yoktur, bu nedenle sıklığı konusundaki veriler güvenilir değildir. Temel ayırıcı nokta, sağlıklı beslenme konusundaki titizliğin ne zaman takıntı haline geldiğinin iyi saptanması gerekliliğidir. Bu titizlik kişinin sosyal, fiziksel veya psikolojik sağlığını etkilemeye başladığı zaman sorun yaratmaktadır. Özellikle sosyal uyumsuzluğun ön plana geçmesi durumunda ciddi etkileşimler söz konusu olabilmektedir. Fiziksel, psikolojik veya sosyal patolojiler kriter olarak alındığında sıklık genellikle % 1’in altında hesaplanır.
Tanı nasıl konur?
Sağlıklı beslenme gayreti ile bu durumun takıntı haline gelmesi halini ayırmak çok kolay olmayabilir. Bu konuda Bratman ve Dunn tarafından önerilen kriterlerin kullanılması genellikle işe yarar. Bu kriterler iki bölümlü bir yaklaşım önerir.
1 – Sağlıklı beslenme konusunda takıntılı odaklanma
Bu durum sağlıklı beslenme konusunun abartılı bir duygudurum gerginliği yaratmasıdır. Bu kapsamda:
- Davranış ve düşünceler: Sağlıklı olduğuna veya sağlığı desteklediğine inanılan yiyecek seçeneklerine yönelik takıntılı davranışlar veya zihinsel önyargılar
- Anksiyete yaratılması: Kişinin kendine koyduğu diyet kurallarına uyamaması durumunda anksiyete, utanç, suçluluk, hastalık korkusu, kirlenmişlik hissi veya olumsuz fiziksel hisler duyması
- Ağır kısıtlamalar: Kişinin kendi diyet kurallarının zaman içinde ağırlaşması ve bu durumun belli gıda gruplarını dışlama, arınma ve oruç dönemlerini de içerir hale dönüşmesi
2- Günlük yaşamı etkileyen davranış bozukluğu
Sağlıklı gıda tüketimi konulu takıntılı davranış bozukluğu günlük yaşamı ve sosyal ilişkileri de olumsuz etkiler. Bu durum aşağıdaki şekillerde kendisini gösterir.
- Tıbbi sonuçlar: Kötü beslenme, ciddi kilo kaybı ve benzeri tıbbi sorunların ortaya çıkması
- Yaşam tarzı sorunları: Sağlıklı beslenme takıntısının getirdiği kişisel gerginlik hissi ve bağlantılı olarak ortaya çıkan sosyal ve akademik sorunlar
- Duygudurumsal bağımlılık: Vücut görünümü, sağlıklı hissetme ve yaşamsal tatmin gibi unsurların, kişinin kendi koyduğu kurallara uyumuyla bağlantılı olması
Ortoreksi nasıl gelişir?
Ortorekside iki aşamalı bir gelişme söz konusudur. Birinci aşamada kişinin sağlıklı beslenmeye odaklanması söz konusu olur. Bu amaçla genellikle temiz gıda, paleo/vegan ve benzeri diyetler ve beslenmeden bazı gıdaların çıkartılması ile başlanır ve bu durum giderek abartılır. Sonuçta da beslenme yetersizliğinin çeşitli sonuçlarıyla karşılaşılabilir.
İkinci aşamada ise gıdalar hakkındaki takıntılar ön plana geçer. Bunun sonucunda daha fazla gıda grubu kısıtlanır ve günlük yaşamın önemli bir kısmı en saf, en temiz, en doğal, en sağlıklı yiyecekleri bulmaya ve hazırlamaya ayrılır. Bu kişiler kendilerine yiyecekler konusunda kurallar icat ederler ve bu kuralları başkalarına da dayatırlar. Sonuçta psikolojik ve sosyal sorunlar ortaya çıkar.
Sağlığa olumsuz etkileri açısından ortoreksi
Ortoreksinin sağlığa olumsuz etkileri genellikle aşağıdaki üç ana başlık altında toplanır.
1- Fiziksel etkiler
Ortoreksi hakkındaki bilgilerimiz yetersiz olsa da, bu durumun da diğer yeme bozuklukları gibi bir takım tıbbi sorunlara yol açtığını biliyoruz.
Örneğin, kısıtlı beslenme nedeniyle oluşan kimi gıda öğelerindeki eksiklikler anemiye, kalp ritm bozukluklarına, sindirim sistemi problemlerine, elektrolit ve hormon dengesizliklerine, metabolik asidoza ve kemik sağlığında bozulmalara yol açabilir. Bu sorunlar bazen hayatı tehdit edecek boyutta olabilir.
2- Psikolojik etkiler
Bu bozukluğun bulunduğu kişiler yiyecek alışkanlarının bozulmasından büyük rahatsızlık duyarlar. Kendi yarattıkları diyet kurallarına uyamamak suçluluk duygusu, kendini cezalandırma veya zorla kusma, lavman, oruç gibi kimi “arınma” faaliyetlerine yol açabilir.
Hangi gıdanın “temiz” veya “saf” olduğunu araştırmak için çok fazla zaman, emek ve kaynak harcanır. Örneğin sebze ve meyvelerdeki böcek ilaçları, tavuklarda ve süt ürünlerinde hormon varlığı ve çeşitli gıdalardaki yapay aroma, boya ve koruyucular ayrıntılarıyla araştırılır. Bu yönde harcanan zaman ve emek normal iş veya okul veriminde düşmeye neden olur. Bu takıntılar nedeniyle esnek düşünce ve problem çözme yeteneği zayıflar ve belli konulara veya kişilere odaklanma güçleşir.
3- Sosyal etkiler
Bu kişilerin en hoşlanmadıkları durumların başında tüketecekleri yiyecekleri kontrol edemeyecek olmaları gelir. Bunun sonucunda, özellikle yeme içme faaliyetlerini de içeren sosyal ortamlarda (düğünler, partiler, iş yemekleri gibi) kendi kurallarını dikte etmeye kalkışırlar veya o faaliyete iştirak etmemeyi tercih ederler. Bu da bu kişilerin sosyal ilişkilerinde ve çalışma/okul hayatlarında sorunlara neden olur.
Bu kişiler yiyecekle ilgili düşünce ve alışkanlıklarını çevrelerine dikte ettikleri ve en iyisi diye empoze ettikleri için zamanla bir sosyal izolasyona uğrarlar.
Ortoreksi problemi nasıl çözülür?
Ortoreksinin sonuçları diğer yeme sorunlarıyla büyük benzerlik gösterir ve tedavi edilmezse ciddi sorunlara yol açabilir. Çözümdeki ilk aşama problemin tanımlanmasıdır. Bu durum, özellikle başlangıç döneminde çok kolay olmayabilir. Bu kişiler sorunlu beslenmenin kendilerine getirdiği fiziksel, psikolojik ve sosyal sorunları reddetme eğilimindedirler.
Tedavi doktor, diyetisyen ve psikolog işbirliği ile yapılmalıdır. Tedavide davranış terapisi, bilişsel yapılandırma ve çeşitli gevşeme teknikleri kullanılabilir. Ancak bu tedaviler kişiye göre planlanmalıdır ve başarıları konusunda elde yeterli veri yoktur.
Sonuç
Yiyeceklerinin iyi kalite ve sağlığa yararlı olmasını istemek son derece doğaldır. Ancak, kimi insanlar bu durumu bir saplantı haline getirirler ve bu durum fiziksel, psikolojik ve sosyal sağlıklarını bozabilir. Bu nedenle, bu tip takıntılar hafife alınmamalı ve uygun şekilde tedavi edilmelidir.
Ortoreksi kısa testi
Kendinizin veya bir yakınınızın ortoreksik olduğundan şüpheleniyorsanız aşağıdaki kısa testi uygulayabilirsiniz. Bu test NEDA (National Eating Disorders Association) tarafından hazırlanmıştır. Testte evet cevabı ne kadar çoksa, ortoreksi ihtimali o kadar yüksek demektir. Bu ihtimalden şüpheleniyorsanız çözüm için aşağıdaki testi çözüp gönderin.
Bu yazıda anlatılanlar bilgilendirme amaçlıdır. Tanı ve tedavi için doktorunuzun önerileri çerçevesinde hareket ediniz.
