Otonom sinir sistemi vücudun çok yönlü olarak iç işleyişini düzenleyen ve istem dışı çalışan karmaşık bir sinir sistemi yapısına verilen isimdir.
Otonom sinir sistemi yapısı
Sinir sistemi, tüm vücuda giden ve tüm vücuttan gelen elektriksel ve kimyasal sinyalleri alan ve gönderen bir hücreler topluluğudur.
Sinir sistemi iki ana parçadan oluşur:
- Merkezi sinir sistemi: Bu yapı beyin ve omurilikten oluşur.
- Periferik sinir sistemi: Merkezi sinir sistemi dışında kalan tüm sinir hücrelerinden oluşur.
Otonom sinir sistemi, periferik sinir sisteminin bir parçasıdır ve çeşitli organ ve dokularla merkez sinir sistemi arasındaki iletişimi sağlar.
Otonom sinir sisteminde birbirine rakip olarak çalışan iki alt sistem mevcuttur.
- Sempatik sinir sistemi: Bu sistem, vücudun çevreden gelen uyarılara karşı vücudun yanıtını hazırlar.
- Parasempatik sinir sistemi: Bu sistem, vücut istirahat halindeyken vücudun fonksiyonlarını yönetir.
Otonom sinir sistemi fonksiyonu
Otonom sinir sistemi vücudun iç düzenini ve vücut fonksiyonlarının bir denge içinde yürümesini (homeostasis) sağlar. Vücut fonksiyonlarının dengesi, yaşamın devamı için gerekli olan tutarı ve dengeli koşulların sürdürülmesi anlamına gelir. Bu dengenin kimi elemanları şunlardır:
- Vücut ısısı
- Kan basıncı
- Kalp hızı
- Solunum hız ve derinliği
- Metabolizma
- Kan şekeri dengesi
- Vücuttaki asit/baz dengesi
- Su ve elektrolit dengesi
- Sindirim
Bu dengeyi sağlamak için otonom sinir sistemi sürekli olarak vücuttan ve çevreden bilgi toplar ve buna karşılık yapılacak fonksiyon değişikliklerini sağlayacak uyarıları iletir.
Bu kapsamda otonom sinir sistemince terleme, idrara çıkma ve cinsel işlevler gibi fonksiyonlar da düzenlenir. Aşağıdaki şekilde bu iki sistemin karşılaştırmalı etkileri gösterilmiştir.
Savaş veya kaç tepkisi
Otonom sinir sisteminin yaşamsal fonksiyonlarının başında, bir tehlike anında vücudu “savaş veya kaç” moduna hazırlamak gelir. Çevreden bir tehlike algılanması durumunda, sempatik sinir sistemi
- Kalp hızını arttırarak,
- Kan basıncını yükselterek,
- Hava yollarını genişletip vücudun daha bol oksijen almasını sağlayarak,
- Depolanmış olan enerjiyi açığa çıkartarak,
- Kaslardaki gerilim ve dayanıklılığı arttırarak,
- Sindirim ve benzeri tehlike anında daha az önemli olan vücut fonksiyonlarını yavaşlatarak,
- Kalp, beyin ve böbrekler gibi tehlike sırasında önemli giden kan akımını arttırıp; deri, sindirim sistemi ve cinsel organlar gibi tehlike sırasında daha az önemli olan organlara giden kan miktarını azaltarak (kan dolaşımının yeniden düzenlenmesi)
vücudu bu tehlikeye karşı koymak üzere hazırlar.
Çalışmasını etkileyen faktörler
Otonom sinir sisteminin fonksiyonu doğal çevreden gelen tehlikelere karşı organize edilmiş olmasına karşılık, günümüzde insanların karşı karşıya olduğu streslerin niteliği değişmiştir. Vücut günümüz koşullarının yarattığı kronik strese karşı hazırlıksızdır. Bugün vahşi hayvanlarla mücadele etmek veya rakiplerle savaşmak değil; iş stresi, mali sorunlar veya ilişki problemleri gibi kronik problemlerle karşı karşıyayız.
Stres sonucu olan tepkiler akut stres durumunda yaşam kurtarıcı nitelikte olmasına karşılık, kronik stres sonucunda bu tepkilerin uzun sürmesi vücuda zarar verebilir. Kimi ilaç ve maddeler de bu fonksiyonu etkileyebilir.
Bunun sonucunda ortaya çıkan değişiklikler pek çok kronik hastalığın temelindeki ana nedenlerin en önemlileri arasındadır.
Bu yazıda anlatılanlar bilgilendirme amaçlıdır. Tanı ve tedavi için doktorunuzun önerileri çerçevesinde hareket ediniz.
