Son zamanlarda çok sık olarak gluten duyarlılığı diye bir sorundan söz ediliyor. Peki böyle bir sorun var mı? Bu durumu yakından inceleyelim.
Günümüzde gluten alımıyla ilişkilendirilen üç klinik tablo mevcuttur:
- Çölyak Hastalığı: Otoimmün bir hastalıktır. Glutensiz diyetin tavizsiz bir şekilde uygulanmasını gerektirir.
- Buğday Allerjisi: Buğdaya karşı ortaya çıkan allerjik bir durumdur. Tahıl içermeyen diyet gereklidir.
- Gluten Duyarlılığı: Yukarda sayılan iki hastalığın neden olmadığı ve glutensiz diyetle düzeldiği ileri sürülen belirtilerden oluşan klinik tabloya verilen addır. Bunlarda glutensiz diyet genellikle mecburi değil bir tercih olarak uygulanmaktadır.
Çölyak hastalığı sıklığı yaklaşık % 0.5- 1 iken, kendilerinde gluten duyarlılığı olduğuna inananların oranının %13’e kadar ulaştığı tahmin edilmektedir. Bunların çok büyük bir kısmı glutensiz diyet uyguladıklarında daha sağlıklı hissettiklerine inanan kişilerden oluşmaktadır. Konuyla ilgili yayınlanmış çok sayıda kitabın ve sayısız web sitesinin de bu yüksek oranın olüşmasında önemli rolü vardır.
Çölyak dışı gluten duyarlılığı için tanı
Gluten duyarlılığı olduğunu düşünen kişilerde bulunduğu bildirilen sindirim sistemine bağlı olan ve olmayan yakınmalar aşağıdaki tabloda belirtilmiştir. Bu yakınmalar görüldüğü gibi son derece geneldir ve daha pek çok nedenle ortaya çıkabilmektedir. Gluten duyarlılığı diyebilmek için bu yakınmaları yaratabilecek diğer nedenleri eleme zorunluluğu vardır ve bugüne kadar bu yakınmalara dayanan bir skorlama yöntemi veya benzeri tanımlanmamıştır. Üstelik, tanıyı koyduran herhangi bir test veya görüntüleme yöntemi de yoktur. Bu durumda tanı genellikle glutensiz beslenince şikayetlerin geçmesi esasına dayanmaktadır. Bu durumda da, çölyak hastalığı veya buğday allerjisinden ayırmak için barsak biyopsisi ve benzer testlere ihtiyaç duyulabilir.
| Sıklık | Sindirim sistemine ait | Sindirim sistemi dışında |
|---|---|---|
| Çok sık | Şişkinlik | Sağlıksız hissetme |
| Karın ağrısı | Yorgunluk | |
| Sık | İshal | Başağrısı |
| Üst karın ağrısı | Anksiyete | |
| Bulantı | Zihin bulanıklığı | |
| Hava yutma | Uyuşmalar | |
| Reflü | Eklem ve kas ağrısı | |
| Ağızda aftlar | Deride kızarıklık ve döküntüler | |
| Barsak alışkanlıklarında değişme | ||
| Kabızlık | ||
| Sıklığı belirsiz | Kanlı dışkılama | Kilo kaybı |
| Anal fissür | Anemi | |
| Denge kaybı | ||
| Depresyon | ||
| Rinit, astım | ||
| Kilo artışı | ||
| Mesane iltihabı (interstisyel sistit) | ||
| Saç uzamasında azalma | ||
| Adet bozuklukları | ||
| Duyusal bozukluklar | ||
| Uyku düzeninde bozulma | ||
| Halusinasyonlar | ||
| Duygudurum dalgalanmaları | ||
| Otizm | ||
| Şizofreni |
Glutene bağlı bozukluklar, Crohn hastalığı ve irritabl (huzursuz) barsak sendromu ile aynı spektrum içinde yer alır ve belirtilerin pek çoğu ortaktır. Bu nedenle ayırıcı tanının ayrıntılı olarak yapılması gerekmektedir.
Belli bir tanı testinin olmaması nedeniyle hastada gluten varlığında yakınmaların olması, gluten içermeyen diyetle bu yakınmaların geçmesi ve yeniden gluten içeren diyete başlandığında yakınmaların tekrar başlaması tanının temelini oluşturur. Ancak, bunun öncesinde çölyak hastalığının ve buğday allerjisinin tümüyle ekarte edilmesi gerekir.
Bu konuda tanı için önerilmiş olan Salerno Uzmanlar Komitesi kriterleri ise pratik olmaktan uzaktır. İdeal tanı için hastaya glutensiz besleneceği zaman glutenli gıdanın eşdeğer lezzet ve tipte plasebo glutensiz gıda verilmesi gerekmektedir ki, bu günlük hekimlik pratiğinde mümkün değildir.
Gluten duyarlılığı nedenleri
Bu konuda yapılan araştırmalarda konunun çölyak hastalığı veya buğday allerjisi ile hiç bir ilgisinin olmadığı gösterilmiştir. Bazı hassas barsak sendromlu hastalarda glutensiz diyetle belirtilerin düzeldiğini bildiren araştırmalar mevcutsa da, çalışmaların genellikle çapları yeteriz ve sınırları belirsizdir.
Buna karşılık, 2016 yılında yapılmış bir araştırmada gluten etkisiyle ince barsağın orta kesiminde ortaya çıkan farklı bir immünolojik reaksiyondan söz edilmiş ve buna göre bir testin geliştirilebileceğinden bahsedilmişse de, bugüne kadar bu konuda dişe dokunur başka çalışma yayınlanmamıştır. 80 hastalık ve kontrol grubu olmayan bu araştırma net fikir vermekten uzaktır.
Çölyak hastası olmadığı halde glutensiz diyetten yarar gören bazı hastalarda bu durumun glutenden ziyade tahilların yapısında bulunan ve FODMAP (Fermentable oligosaccharides, disaccharides, monosaccharides, and polyols) adı verilen maddelerden kaynaklandığı ileri sürülmektedir. FODMAP içerisinde yer alan maddeler normal insan ince barsağında iyi sindirilemez ve kalın barsağa geçer. Burada kolon bakterileri tarafından fermente edilirken kısa zincirli yağ asitleri ve gaz üretilmesine yol açar, bu da sindirim sistemi yakınmalarını yaratır. Bu nedenle bazı araştırıcılar bu duruma gluten hassasiyeti değil buğday hassasiyeti demenin daha doğru olacağını ileri sürmüşlerdir. FODMAP içinde yer alan maddeler sadece buğdayda değil başka pek çok bitkisel besinde de bulunur.
Sonuç olarak bazı insanlarda çölyak hastalığı olmasa da glutene veya buğdayda yer alan başka maddelere hassasiyet veya intolerans durumu gerçekten de olabilir. Ancak muhtemelen bu oran oldukça düşüktür ve gluten hassasiyeti sıklığının temel nedeni insanların kendilerine bu durumu atfederek kendi tanılarını koymalarıdır. Bu konuda gerçekçi tanı kriterleri ortaya konuncaya kadar da muhtemelen bu belirsizlik sürecektir.
Gluten hassasiyeti olduğu belirtilen kişilerde bu hassasiyetin alınan gluten (veya diğer tahıl kökenli maddeler) miktarıyla ilişkisi de bilinmemektedir. Bu nedenle glutenin tam yasaklanması veya alımının kısıtlaması konusunda da ortak bir görüş yoktur.
Gıdalarda gluten
Tarımın başlamasından itibaren tahıllar yemek kültürünün çok büyük bir parçasını oluşturmaktadır. O nedenle her gün tüketilen gıdaların içinde gluten içeren tahıl ürünleri bulunur. Glutensiz diyet, uygulaması kolay olmayan, ek mali yük getiren ve sosyal sorunlar yaratan bir uygulamadır. Çölyak hastalığı ve buğday allerjisinde glutensiz diyet, sağladığı yararlar nedeniyle uygulanmalıdır. Ancak gluten duyarlılığı olanlarda bu konu çok tartışmalıdır.
Gluten (ve diğer tahıl kökenli maddeler) içeren gıdalar şu şekilde sıralanabilir.
- Buğday ve alt türleri
- Arpa
- Çavdar
- Yulaf
- Bu tahılların unları
- Malt
- Saflaştırılmamış tahıl nişastaları
- Ekmek
- Makarnalar ve şehriyeler
- Unlu mamuller
- Bisküvi ve krakerler
- Kekler, kurabiyeler
- Kahvaltılık gevrekler
- Gofretler ve benzerleri
- Hazır cipsler
- Galeta unu ve diğer kaplamalar
- Yemek ve makarna sosları
- Bira
- Salam ve sosis gibi şarküteri ürünleri
- Hazır çorbalar
- Salata sosları
Özellikle hazır gıdalarda etiket okumak çok önemlidir, çünkü hiç umulmadık yiyeceklerde gluten bulunabilmektedir. Glutensiz olarak satılan ürünler ise hem pahalıdır, hem de içlerinde nişasta ve çeşitli katkılar bulunduğu için çok sağlıklı değildir. Bu nedenle, glutensiz beslenme kararını vermeden önce olayı bütün boyutlarıyla değerlendirmek gereklidir.
Kısacası, gluten duyarlılığı konusunda taşlar henüz yerine oturmamıştır ve durumun netleşmesi daha zaman alacak gibi durmaktadır. Şimdilik gluten duyarlılığını ne tam reddetmek, ne de bütün yakınmaları ona bağlamak durumundayız. Olaya dikkatli yaklaşmakta fayda vardır.
Bu yazıda anlatılanlar bilgilendirme amaçlıdır. Tanı ve tedavi için doktorunuzun önerileri çerçevesinde hareket ediniz.
