Tükenmişlik, kariyerden, sosyal yaşamdan ve aile etkileşimlerinden alınan neşeyi yok edebilen zihinsel ve fiziksel bir bitkinlik halidir.
Hasta bir aile üyesine bakmak, uzun saatler çalışmak veya siyaset ve okul güvenliği ile ilgili üzücü haberlere tanık olmak gibi stresli durumlara sürekli maruz kalmak bu stres durumuna yol açabilir. Ancak tükenmişliği fark etmek her zaman kolay değildir.
Tükenmişlik nedir?
Tükenmişlik terimi 1970’lerde Psikolog Herbert Freudenberger tarafından ortaya atılmıştır ve ciddi fiziksel, zihinsel ve duygusal yorgunluğa yol açan ciddi bir stres durumunu tanımlar.
Sıradan yorgunluktan çok daha kötü olan tükenmişlik, insanların stresle başa çıkmak ve günlük sorumluluklarını yerine getirmesini çok zorlaştıran bir durumdur. Tükenmişlik yaşayan insanlar genellikle verecek hiçbir şeyleri kalmamış gibi hissederler ve her sabah yataktan kalkmaktan korkabilirler. Hatta hayata karşı karamsar bir bakış açısı benimseyebilir ve umutsuz hissedebilirler.
Tükenmişlik kendi kendine geçmez ve tedavi edilmezse depresyon, kalp hastalığı ve diyabet gibi ciddi fiziksel ve psikolojik hastalıklara yol açabilir.
Riskli kişiler
Sürekli olarak yüksek düzeyde strese maruz kalan herkes tükenmişlik yaşayabilir. İtfaiye ve ambulans görevlileri, doktorlar, hemşireler ve güvenlik güçleri bu sağlık durumuna karşı özellikle savunmasızdır. Ayrıca kariyer kaynaklı tükenmişlik, hasta insanlarla veya çocuklarla ilgilenmek de bu duruma yol açabilir. Mükemmeliyetçilik, kontrol saplantısı ve takıntı bozukluğu da bu riski arttırabilir.
Tükenmişlik belirtileri
- Bitkinlik: Fiziksel ve duygusal olarak tükenmiş hissetmek. Fiziksel belirtiler arasında baş ağrıları, mide ağrıları ve iştah veya uyku değişiklikleri yer alabilir.
- İzolasyon: Tükenmişlik yaşayan insanlar bunalmış hissetme eğilimindedir. Sonuç olarak, sosyalleşmeyi ve arkadaşlarına, aile üyelerine ve iş arkadaşlarına güvenmeyi bırakabilirler.
- Kaçış fantezileri: Hiç bitmeyen sorumluluklardan bıkan tükenmişlik yaşayan kişiler, kaçmayı veya yalnız tatile çıkmayı hayal edebilirler. Aşırı durumlarda, duygusal acılarını dindirmek için uyuşturucuya, alkole veya yiyeceğe yönelebilirler.
- Sinirlilik: Tükenmişlik, insanların arkadaşları, iş arkadaşları ve aile üyeleriyle olan soğukkanlılığını daha kolay kaybetmesine neden olabilir. Bir iş toplantısına hazırlanmak, çocukları okula götürmek ve ev işleriyle ilgilenmek gibi normal stres etkenleriyle başa çıkmak da, özellikle işler planlandığı gibi gitmediğinde aşılmaz gelmeye başlayabilir.
- Sağlık sorunları: Tükenmişlik, tıpkı diğer uzun süreli stresler gibi, vücut direncini düşürerek kişiyi soğuk algınlığı, grip ve uykusuzluğa karşı daha duyarlı hale getirebilir. Tükenmişlik, depresyon ve kaygı gibi zihinsel sağlık sorunlarına da yol açabilir.
Tükenmişliğin 12 aşaması
Soğuk algınlığı veya gripten farklı olarak, tükenmişlik birden bire ortaya çıkmaz. Bu stres tipinin 12 aşaması vardır:
- Aşırı hırs: Yeni bir işe başlayan veya yeni bir görevi üstlenen kişilerde yaygın olarak görülen çok fazla hırs tükenmişliğe yol açabilir.
- Daha çok çalışmak için kendini zorlamak: Hırs daha çok çalışmaya iter.
- Kendi ihtiyaçlarını ihmal etmek: Uyku, egzersiz ve iyi beslenme gibi kişisel bakımlar ihmal edilmeye başlanır.
- Çatışmanın yer değiştirmesi: Kişinin kendisini sonuna kadar zorladığını kabul etmek yerine, sorunları için başkalarını (çevredekiler, iş arkadaşları, işin gerekleri vs.) suçlanır.
- Görevler dışındaki faaliyetler için zaman ayrılmaması: Aile, arkadaşlar ve artık ilgisiz görünen hobiler pahasına görevler tek odak noktası haline gelir.
- İnkar: Çevreye karşı sabırsızlık artar. Davranışların sorumluluğunu almak yerine başkaları beceriksiz, tembel ve baskıcı olarak suçlanır.
- Yalnızlaşma: Aileden ve arkadaşlardan uzaklaşılmaya başlanır ve sosyal faaliyetler eğlenceli olmaktan ziyade külfetli gelmeye başlar.
- Davranış değişiklikleri: Tükenmişlik yolunda olanlar daha agresif olabilir ve sebepsiz yere sevdiklerini incitebilir.
- Duyarsızlaşma: Hayattan ve hayatını kontrol etme yeteneğinden kopmuş hissedilir.
- İç boşluk veya kaygı: Boşluk veya anksiyete hissetmek. Bu duyguyla başa çıkmak için madde kullanımı, kumar oynama veya aşırı yemek yeme gibi heyecan arama davranışlarına yönelinebilinir.
- Depresyon: Hayat anlamını yitirir ve umutsuzluk ağır basar.
- Zihinsel veya fiziksel çöküş: Bu durumda tıbbi yardım gerekli olabilir.
Tükenmişlik nasıl önlenir?
Stres kaçınılmaz olabilir, ancak tükenmişlik önlenebilir. Bunun için dikkatedilmesi gerekenler aşağıdadır:
- Sağlıklı beslenme
- Düzenli egzersiz
- Yeterli süre ve kalitede uyku
- Kafein veya diğer uyarıcıları azaltmak
- Destek almak
- Aile veya arkadaş desteği
- Sosyal destek grupları
- Profesyonel destek
Bu kişilere nasıl destek olunur?
Tükenmişlik yaşayan birine destek sunmak onların duygusal yükünü hafifletebilir. Bunun için yapılabilecekler aşağıdadır:
- Dinlemek: “Düzeltme” moduna geçmeden önce, o kişinin yaşadığı zorlukları dinlemek çok önemlidir. Konuşacak birine sahip olmak ciddi bir fark yaratabilir. Çoğu zaman insanlar streslerine ve ıstıraplarına tanık olacak birine ihtiyaç duyarlar ve dinlemek onlara çok iyi gelebilir.
- Duyguları ve endişeleri anlamak: Kişiler tükenmişliğin etkilerini hissettiklerinde onların duygu ve endişelerini gidermeye çalışmak yerine, onları anladığını hissettirmek çok daha olumlu sonuçlar verir.
- Somut destek sunmak: Tükenmişlik yaşayan kişiler genellikle başkalarından yardım istemeyi düşünemeyecek kadar yorgundur. “Nasıl yardımcı olabilirim?” demek yerine örneğin yemek yapmayı, evi süpürmeyi veya çamaşırları yıkamayı teklif etmek yada belirli bir süre çocuklarıyla veya bakımını üstlendikleri kişilerle ilgilenerek onlara zaman kazandırmak çok daha önemlidir ve o kişilere yalnız olmadıklarını hatırlatır.
- Nazik jestler: Çiçek göndermek, küçük armağanlar, bir destek mesajı veya sadece hatır soran bir telefon, bu kişilere yalnız olmadıklarını hatırlatabilir.
Sürekli strese maruz kalmak tükenmişlik yaşamaya neden olabilir. Ancak, bu durum çözümsüz değildir ve bir miktar gayret ve destekle aşılabilir.
Bu yazıda anlatılanlar bilgilendirme amaçlıdır. Tanı ve tedavi için doktorunuzun önerileri çerçevesinde hareket ediniz.
