Bilim ve sözdebilim

Okuma süresi: 4 dakika

Hemen hemen her alanda bilimsel görüşlere karşı fikirler öne sürülüyor. Bunlar ne kadar doğru, ya da bilim ve sözdebilim ayrımı nasıl yapılabilir?

Bilimsel bilgi tanımı

Bilim, fiziksel evrenin deney, gözlem ve düşünce aracılığı ile sistematik bir şekilde incelenmesini de kapsayan entelektüel ve pratik disiplinler bütünüdür. En önemli özelliği ileri sürdüğü savların somut verilerle kanıtlanabilir veya reddedilebilir olmasıdır. Mevcut olanaklar içinde oluşturulmuş olan bilimsel bilginin yeni teknolojiler ve verilerle zaman içinde zaman içinde reddedilebilmesi veya değiştirilmesi mümkündür. Kısacası, bilimsel bilgi değişmez dogmalar içermez, sürekli gelişen bilgi birikimini ifade eder.

Einstein bilimi, her türlü düzenden yoksun duyu verileri ile düzenli düşünceler arasında uygunluk sağlama çabası, Bertrand Russell ise gözlem ve gözleme dayalı akıl yürütme yoluyla dünyaya ilişkin olguları birbirine bağlayan yasaları bulma çabası olarak tanımlar.

Araştırma neden yapılır?

Araştırma yapmanın beş temel amacı vardır. Bunlar:

• Mevcut bir bilgiyi destekleyen yeni kanıt üretmek için
• Mevcut bir bilgiye karşı kanıt üretmek için
• Mevcut bir bilgiyi özelleştirmek için
• Mevcut bir  bilgiden pratik sonuçlar üretmek ya da mevcut bilgiye yararlı katkılarda bulunmak için
• Mevcut birden fazla bilgiden yararlanarak yeni bilgi üretmek için

Bilimsel bilginin özellikleri

Belirli bir bilgi, yöntem, araştırma ve uygulama alanının gerçekten bilimsel olup olmadığı ile ilgili iki temel prensip vardır.

• Tekrarlanabilirlik: Aynı koşullar altında aynı yöntemlerle aynı sonuçların alınması
• Doğrulanabilirlik: Aynı koşullar ve yöntemlerin farklı kişiler tarafından doğrulanabilmesi.

Bu koşulların varlığı bilimsel bilginin özgünlük, ölçülebilirlik veya tekrarlanabilirlik özelliklerini ortaya koyar.

Hipotez

Bu amaçların tümünün ortak noktası “mevcut bilgi”, yani iyi bir kütüphane çalışmasıdır. Bu kütüphane çalışması sonucunda mevcut bilginin boşlukları saptanarak bir hipotez oluşturulur.

Bilim deney ve gözlemler ile ilerler. Bir hipotez temelinde araştırma yapılır ve konu bilimsel yöntemlerle analiz edilir. Bu analiz sonucu tezi oluşturur. Aynı hipotezin başka bir yönü de bu tezin antitezini oluşturur ve tez ve antitezlerinin verdiği bilgilerin birleştirilmesi ile sentez yapılır. Bu sentezin sonucu yeni mevcut bilgiyi oluşturarak yeni hipotezler doğurur ve bilimsel gelişme bu şekilde sürer gider.

Kütüphane çalışmasının gereği şu şekilde açıklanabilir:

• Yayınlanmamış bilgi= Böyle bir bilgi yok
• Önyargı= Böyle bir bilgi yok
• Deneyim= Dokümante edilip yayınlanmadıkça böyle bir bilgi yok
• Hocanın yorumu= Dayandığı literatür yoksa böyle bir bilgi yok

Bilimsel bilgi, yayınlanmış bilgidir. Yayınlanmamış bilginin önemi yoktur.

Analiz

• Hipoteze dayanarak planlanmalıdır.
• Somut hedefleri olmalıdır.
• Çalışma materyelinin istatistik yeterliliği olmalıdır.
• Geçerli, etkin ve objektif yöntemler içermelidir.
• Denetlenebilir olmalıdır.

Sözdebilim

Sözdebilim, sahtebilim veya çöpbilim bilimsel olduğu öne sürülen, ancak bilimsel yöntem ve çalışmaların gerektirdiği deney veya gözlem standartlarını içermeyen veya uygun metodlarla ortaya konmuş olmayan bilgi, yöntem, inanç ve uygulamalar bütününe verilen addır.

Bilim ve sözdebilim çelişkisi

Bilim fazlasıyla somuttur. İnsanların çoğu daha basit ve kendilerine pratik gelen şeylere inanmayı tercih eder. Bunun basit örneklerini sevgili Prof. Dr. Ethem Derman şu şekilde örnekliyor.

Bilim ve sözdebilim ikilisinde neye inanırsınız?

• Bir filmde gördüğünüze mi yoksa o konuda bilime mi?
• Arkadaşınızın söylediğine mi yoksa o konuda bilime mi?
• Belgeselde söylenene mi yoksa o konuda bilime mi?
• Devlet büyüklerinin veya sizin büyüklerinizin söylediklerine mi yoksa o konuda bilime mi?
• Bir kitapta okuduğunuza mı yoksa o konuda bilime mi?

Bilim ve sözdebilim ayrımında en büyük sorun, sözdebilimin ufak bilimsel kırıntılarla zenginleştirilmiş bir söylemi olmasıdır. Bu durum ciddi kafa karışıklığına yol açar. Bu nedenle sözdebilim her zaman kendisine destekçi bulur.

Sözdebilim çeşitleri ve savları

• Astroloji
• Parapsikoloji
• Devridaim makinası
• Tanımlanamayan Uçan Nesne (UFO)
• Aşı karşıtlığı
• Piramitleri uzaylıların yapmış olması
• Kuantum inancı (kuantum beslenmesi, evrenle mesajlaşma vb.)

Yukarıdakiler sadece kısa bir listedir. Asıl liste çok daha uzundur ve sürekli yenileri eklenmektedir.

Sözdebilimin özellikleri

• İkna etmeye çalışmaz.
• İnançlara ve imana hitap ederek saf değiştirmeye zorlar.
• Güvencesi kişisel beyanatlar ve hikayelerdir.
• Literatürü (eğer denebilirse) sade vatandaşa yöneliktir.
• Araştırması (eğer varsa) istisnasız sallapati yapılmıştır.
• Standartları, ölçüm hassasiyeti, validasyonu yoktur.
• Başarısızlıklar gözardı edilir, mazeret ileri sürülür.
• Bilinçli olarak detaylar gizlenir ve mistik bir hava verilir.
• İleri sürülen iddia asla reddedilmez, değiştirilmez.
• Hiç bir ilerleme olmaz, somut bir sonuca varılmaz

Bilim ve sözdebilim farkları

Bilim ve sözdebilim ayrımına yaklaşım her zaman kolay değildir, çünkü sözdebilim kuramları içlerinde gerçek bilimsel bilgi kırıntılarını da barındırır. Temelde doğru ve meşru sayılabilecek çeşitli bilimsel kuram ve verilerin tümüyle ilgisiz konulara kasten dayanak yapılmasına çöpbilim (junk science) adı verilir.

Bilim ve sözdebilim alanında komplo teorileri

• Bilimsel bir araştırmayı herkes bilimsel kalıplar içinde eleştirebilir. Buna karşılık, sözdebilime karşı yapılan eleştiri taraftarları tarafından şahsi saldırı veya komplo olarak nitelendirilir.
• Bilim tekrarlanabilir ve doğrulanabilir niteliktedir. Buna karşılık sözdebilim taraftarları öne sürdükleri bilginin bilimsel yöntemlerle doğrulanamayacağını veya gerçeklerin saklandığını öne sürerler.

Bilim ve sözdebilim ayrım kriterleri

• Bilimde somut yöntemler veya ifadeler kullanılır. Buna karşılık sözdebilim genellikle tanık ifadelerine dayanır.
• Bilimde kullanılan argümanların tanımı bellidir. Oysa, sözdebilimde ifadeler muğlaktır. Örneğin “kozmik çekim gücü” veya “kuantum yasaları” dendiğinde bununla ifade edilen anlam bu terimlerin fizikteki karşılığından çok farklıdır ve genellikle de değişkendir.
• Bilim her zaman uygun yöntemlerle sorgulanabilir. Oysa sözdebilimde ifadeler ve yargılar genellikle fazlasıyla kesindir, bol miktarda dedikodu, şehir efsanesi ve genelleme içerir.
• Bilimsel bulgular hakemli bilimsel dergilerde yayınlanır ve yayın öncesi incelemelerden geçer. Oysa sözdebilim buluşları öncelikle medyaya açıklanır ve hiçbir denetime tabi değildir.
• Bilimsel bulgular bir ekip çalışmasının ürünüdür. Oysa sözdebilim buluşlarını mucit tek başına keşfetmiştir.
• Bilimsel bulgular geçmiş literatüre dayanılarak oluşturulan hipotez sonrasında sistematik bir yaklaşımın sonucudur. Oysa sözdebilim buluşu bir tesadüf (veya aydınlanma) sonucudur.
• Bilimsel bulgular özgürce açıklanır. Oysa sözdebilimde güç odaklarının baskısı sık sık gündeme getirilir.
• Bilimsel bulguda etkinin karakterleri bellidir. Oysa sözdebilimde etki saptanma sınırındadır.
• Bilimsel bulguların dayanakları bellidir, oysa sözdebilim bulgularını açıklamak için yeni(!) doğa kanunları icat edilir.
• Bilimsel bulgular ortaya çıktığında açıklanır, ama sözdebilim bilgilerinin asırlardır bilinen ama gizli kalmış kadim bilgi olduğu öne sürülür.

Sözdebilim destekçileri

Sözdebilime en büyük destek öncelikle medyadan, özellikle de televizyondan gelir. Bunun nedeni çok basittir. Bu tip yayınlar halkın ilgisini çeker ve okunur, izlenir. Uzaylı astronotlar, Maya piramitlerindeki uzay gemileri, UFO belgeselleri vb. sık rastlanan belgesellerdir.

Son zamanlarda sosyal medya da önemli bir sözdebilim yayılım alanı haline gelmiştir. Özellikle tıbbi sözdebilim önemli bir sömürü alanı olduğundan sosyal medyadan fazlasıyla yararlanmaktadır. İlaç veya aşı yerine falanca otu veya filanca destek ürününü önermek, kısıtlı bir konuda etkili olabilen bir yöntemi hiç ilgisiz konularda gündeme getirmek bunların başlıcalarıdır.

Sonuç

Bilim zorlu bir öğrenme süreci ve çaba gerektiren bir konudur. Çoğu kişi, bu yoldan geçmektense hoşuna giden veya işine gelen bilgiyi almaya daha meyillidir. Bu nedenle, bilimsel kanıtlar karşısında sözdebilimin iletişim üstünlüğü bir süre daha devam edecek gibi durmaktadır.

Bu yazıda anlatılanlar bilgilendirme amaçlıdır. Tanı ve tedavi için doktorunuzun önerileri çerçevesinde hareket ediniz.