Tansiyon aletleri artık hemen hemen her evde bulunmaya başladı. Kan basıncı ölçmenin başlıca aracı olan tansiyon aletleri hakkında neler bilmek gerekiyor?
Kan basıncı ölçümünün tarihçesi
Kan basıncı yani tansiyon, sistemik arteriyel dolaşımdaki kanın damar duvarına yaptığı basıncı ifade eder. Bu basıncın ölçümünün tarihçesi oldukça eskiye dayanmaktadır.
İlk kez 1714 tarihinde Stephen Hales bir atın boyun arterine (karotis) yaklaşık 3 metre uzunluğunda bir kamış sokarak kan basıncını ölçmüştür. Sonra uzun süre uygulanmayan kan basıncı ölçümü, 1896 yılında Riva-Rocci tarafından indirekt ölçüm prensipleri uygulamaya konarak pratik hayatta kullanılmaya başlamıştır. Daha sonra 1969 yılında direkt invaziv kan basıncı monitorizasyonu ve 1989 yılında da ambulatuar kan basıncı monitorizasyonu (tansiyon holteri) uygulamaları başlamıştır. Halen günlük hayatta kullanılan yöntem, Riva-Rocci’nin kullanıma soktuğu indirekt yöntemdir.
Büyük ve küçük tansiyon nedir?
Her kalp vurusu (sistol) sırasında damar sistemine atılan kan miktarı dolayısıyla kan basıncı artar (sistolik kan basıncı/büyük tansiyon), iki kalp vurusu arasındaki dönemde (diastol) kan basıncı daha düşük olur (diastolik kan basıncı/küçük tansiyon). Sistolik kan basıncını kalbin attığı kan hacmi, diastolik kan basıncını da doku beslenmesini ayarlayan kılcal damar öncesi atardamarların direnci (periferik direnç) belirler.
Sistolik ve diastolik kan basınçları arasındaki farka “nabız basıncı” adı verilir. Sistolik ve diastolik kan basınçlarının bir kalp döngüsü sırasındaki ortalamasına da “ortalama kan basıncı” denir ve kabaca nabız basıncının ⅓’ünün diastolik kan basıncına eklenmesiyle bulunur.
Günlük kullanımda kan basıncı dendiği zaman üst koldan indirekt olarak ölçülen kan basıncı anlaşılır ve sistolik/diastolik kan basıncı olarak ve milimetre cıva (mmHg) olarak ifade edilir.
Kan basıncı ölçüm yöntemleri
Kan basıncı direkt veya indirekt olmak üzere 2 yöntemle ölçülebilir.
Direkt ölçüm
Bu ölçüm atardamar içine bir kateter yerleştirilerek yapılır. Kateter içi sıvı dolu bir boru sistemi ile alıcıya (transducer) iletilerek monitörde basınç saptanır. Transducer kullanımı basıncın sürekli takibini ve kaydedilmesini olanaklı kılar.
Arter içi kanulasyon girişim gerektiren bir yöntem olup hastaların kan basıncının sürekli izlenmesinin gerekli olduğu birim ve durumlarda (anjiografi laboratuvarı, yoğun bakım üniteleri, ameliyathaneler gibi) uygulanır.
İndirekt ölçüm
Bu yöntem kişilerin günlük hayatta veya poliklinik şartlarında kan basınçlarını ölçmede kullanılır. Kan basıncı ölçümü sfigmomanometre denilen tansiyon aletleri ile dolaylı olarak yapılır.
Sfigmomanometreler, hava pompalamaya yarayan lastikten yapılmış bir puvar, puvarın boyun kısmında bir kontrol valvi, değişik boyutlarda olabilen bir manşon, havayı ileten lastik tüpler ve bir manometreden oluşmuştur. Ölçüm, manşon içindeki hava basıncının arter içindeki kan basıncı ile karşılaştırılması prensibine dayanır. Yüksek basınçla şişirilen manşon ile kemik arasında sıkışan arterden geçen kanın oluşturduğu türbülansın yarattığı düşük ve orta frekanslı sesler (Korotkoff sesleri) değerlendirilerek kan basıncı bulunur.
Tansiyon aletleri tipleri
Tansiyon aletleri civalı, aneroid ve elektronik (yarı veya tam otomatik aletler) olmak üzere üç tiptedir.
Cıvalı tansiyon aletleri
Standard olarak kabul edilen cıvalı tansiyon aletleri güvenilir olmalarına karşılık büyüktürler ve ofis dışında kullanım için elverişsizdirler, cıva içerdikleri için tehlike yaratabilirler, ölçüm sırasında mutlaka dik durmaları ve manometreye dik olarak karşıdan bakılması zorunludur, bu nedenlerle de sadece sabit kullanılabilirler.
Eğer yaylı halkalı manşon kullanılmıyorsa, kişinin kendisine manşonu sarması zordur, manşona sabitlenmiş stetoskop olmadıkça stetoskop da yerinde sabit tutulamaz. Buna karşılık manşona sabitlenen stetoskoplar ise ölçüm doğruluğunu bozarlar. Yine de cıvalı manometreler en doğru ölçümü yapma ve tüpü kırılmadığı müddetle yaşam boyu güvenilir olma özelliğini taşırlar.
Civa barometreli sfigmomanometreler kalibrasyon gerektirmezler ve en güvenilir ve standart alet durumundadırlar. Büyük olmaları ve cıva içermeleri dolayısıyla halen pratik uygulamada nadiren kullanılmaktadırlar. Buna karşılık diğer cihazların kalibrasyonu cıvalı tansiyon aletlerine göre yapılır.
Aneroid sfigmomanometreler
Daha küçük ve kullanışlı olan aneroid manometreli cihazların ise karmaşık bir mekanik yapıları vardır, bu nedenle her 6 ayda bir veya düşme ve çarpmalar sonrası cıvalı bir cihaz ile kalibre edilmeleri gereklidir, ancak buna pratikte çok az uyulur. Kolayca bozulabilirler ve yapılmaları ancak kendi teknik servislerince mümkündür. Cıvalı manometrelerde sözkonusu olan manşon ve stetoskop sorunlarını da aynı şekilde taşırlar. Klinik pratikte en yaygın kullanılan cihazlar aneroid sfigmomanometrelerdir.
Gerek cıvalı, gerekse aneroid manometreli cihazlarla kişinin kendi kan basıncını ölçmesi gerek kullanışlılık ve gerekse de sonuç açısından doğru değildir. Bunun nedenleri arasında birincisi, yukarıda da belirtildiği gibi yaylı manşon kullanılmadığı takdirde manşonun doğru sarılma güçlüğüdür. İkinci olarak, stetoskobu yerinde tutma problemi gelir. Manşon altına sokulan veya manşona sabitlenmiş stetoskoplar manşon içindeki basıncın damara iletilmesine mekanik engel oluşturdukları için genellikle basıncın olduğundan farklı ölçülmesine neden olurlar, manşonun brakial arter üzerinde tutulması ise, kişinin kendisinin başarabileceği bir iş değildir. Ayrıca, duyma zorluğu çekenler Korotkoff seslerini doğru algılayamaz. Görme zorluğu çekenler tarafından manometrenin doğru okunma güçlüğünü de hesaba katmakta yarar vardır.Ayrıca, manşon puarının kişinin kendisi tarafından pompalanması handgrip etkisi yaratacağından kan basıncının yükselmesine neden olacaktır.
Gerek analog, gerekse elektronik manometreli olanları vardır. Her iki tip manometreli tansiyon aletleri en geç altı ayda bir bir civalı manometre ile kalibre edilmelidir.
Yarı veya tam otomatik elektronik aletler değişken sonuç vermekle beraber, kalibre edilmiş olmaları şartı ile klinik pratikte aneroid aletler kadar güvenilir kabul edilebilirler ve özellikle hastaların klinik dışı kan basıncı takiplerinde yararlıdırlar.
Otomatik elektronik tansiyon aletleri
Tüm bu nedenler evde kan basıncı ölçmek için otomatik cihazların geliştirilmesine neden olmuştur. Bu cihazlarla ilgili pazar inanılmaz bir hızla büyümekte ve piyasada çok çeşitli marka ve modelde otomatik tansiyon aleti bulunmaktadır. Bu cihazlarda stetoskop ihtiyacı yoktur ve manşonun içindeki bir osilometrik algılayıcı Korotkoff seslerini algılayarak sistolik ve diastolik kan basınçlarının otomatik olarak tesbitinin yapılmasını sağlamakta ve sonuçları da ekran üzerinde kolayca okunabilir şekilde yansıtmaktadır.
Tüm bu kolaylıklarına karşılık bu cihazlar da sorunsuz değildirler. Herşeyden önce karmaşık bir mekanizmaları vardır ve düşme, vurma gibi darbelere çok hassastırlar. Doğruluklarının sık olarak kontrol edilmesi ve tıpkı aneroid cihazlar gibi sık sık kalibre edilmeleri gereklidir. Kişisel yapı değişiklikleri, örneğin koldaki anatomik bozukluklar ya da damarın sklerotik olması gibi nedenlerle herkeste doğru netice vermeyebilirler. Ayrıca ölçüm sırasındaki vücut hareketlerinden etkilenirler. Bu cihazlar pille çalıştıkları için pilin gücünün azalması cihazın sonuçlarını etkileyebilir, ayrıca büyük manşonları şişirmek için pil yeterli olmayabilir. Yaylı manşon kullanılmıyorsa manşon yerleştirmek yine sorundur. Ayrıca, şişman kişiler için ihtiyaç duyulacak büyük manşonları elde etmesi güç ve pahalıdır.
Bu cihazların yaygın kullanılan üç tipi vardır. Bunlar, manşonu puarla şişirilen cihazlar, manşonu otomatik olarak şişirip boşaltan (fuzzy logic) cihazlar ve bilekten ölçen cihazlardır. Manşonu puarla şişirilen cihazlar tıpkı aneroid cihazlar gibi puar şişirmenin yarattığı sorunları taşırlar, buna karşılık fiyatları ucuzdur ve büyük göstergeleri sayesinde sonuçlar rahatça okunabilirler. Fuzzy Logic otomatik ölçüm yapan cihazlarda manşon otomatik olarak şişer ve tek bir düğmeye basmak yeterlidir, cihaz kişinin kan basıncına göre manşonu uygun seviyeye kadar otomatik olarak şişirir ve sonucu dijital göstergede yazılı olarak gösterir. Bu cihazlarda kişinin sadece manşonu uygun şekilde sararak düğmeye basması yeterli olur.
Bilekten ölçen tansiyon aletleri
Bunlar temelde elektronik manometreli aneroid cihazlardır. Ancak, bilekten kan basıncı ölçüm tekniğinde gerek ölçüm tekniği, gerekse ölçüm güvenilirliği açısından sorunlar vardır. Aynı sorunlar yeni çıkan kan basıncı ölçen saatler için de söz konusudur. Bu nedenle, bilekten ölçüm yapan cihazların sonuçlarına güvenilmemesi daha doğrudur.
Manşon
Hastanın kol çevresinin en az % 80’ini saracak bir manşon kullanılmalı, manşonun üzerindeki arter işaretinin arter üzerine gelmesine dikkat edilmelidir. Çoğu manşonun üzerinde hangi kol çaplarında kullanılabileceği yazılıdır. Bunun yazılı olmaması halinde aşağıdaki tabloda belirtilen ölçüler kullanılabilir.
Hasta ileri obez ise, kolun konik bir hal alması nedeniyle ölçüm sırasında manşonun aşağı kayması ile sık karşılaşılır. Bu durumda, dirsek hizasında kola manşonun kaymasını önleyecek bir parmak kadar kalınlığında bir bez veya sünger gevşek şekilde sarılmalıdır. Bu şekilde, manşonun bu desteğe dayanarak kayması engellenir.
| Azami kol çevresi | Manşon boyutu | |
| Küçük çocuklar | < 17 cm | 4 x 13 cm |
| Büyük çocuklar | 17- 26 cm | 8 x 18 cm |
| Adolesan ve erişkinler | 26- 42 cm | 13 x 35 cm |
| Şişmanlar | > 42 cm | Uygun boyda manşon + manşon desteği |
Tansiyon aletleri için güvenlik standartları
Kan basıncı ölçen cihazların güvenilirliğini inceleyen iç protokol mevcuttur. Bu protokoller sırasıyla American Association for the Advancement of Medical Instrumentation (AAMI) ve British Irish Hypertension Society (BIHS)/European Society of Hypertension (ESH) protokolleri ve ISO standartlarıdır. Bu protokollerin her biri farklı parametrelere dayanmaktadır. Halen bu üç protokolü tek bir standart protokol haline getirme çalışmaları sürmektedir.
Özellikle yeni bir tansiyon aleti alırken marka ve model numarası ile protokollere uygunluğu araştırılabilir. Genellikle cihazın kutusunun üzerinde AAMI ve/veya BIHS/ESH logosu bulunur. Ayrıca düşünülen cihaz BIHS web sitesi üzerinde uygunluğu açısından da araştırılabilir.
Bu yazıda anlatılanlar bilgilendirme amaçlıdır. Tanı ve tedavi için doktorunuzun önerileri çerçevesinde hareket ediniz.
