Yaşlılarda kırılganlık, yaşamın süresini ve kalitesini önemli ölçüde etkileyen bir olaydır ve pek çok ciddi soruna önemli ölçüde zemin hazırlar.
Her canlı için yaşlanmak kaçınılmaz bir süreçtir. Buna karşılık yaşlanma sonucu oluşan bedensel ve ruhsal değişiklikler herkeste aynı düzeyde olmaz. İleri yaşlarına rağmen bazı kişiler dinç kalırken, aynı yaştaki bir diğer yaşlıda düşkünlük, sık doktora gitme, sık hastaneye yatırılma gibi durumlar oluşabilir. Özellikle genetik yatkınlık, beslenme tarzı, yaşam şekli, sosyoekonomik düzey yaşlanma hızını etkileyebilir.
Kırılganlık, çeşitli fiziksel ve psikolojik streslerden etkilenerek sağlık sorunları ile karşılaşılması anlamını taşır. Yaşlılarda kırılganlık nedeniyle:
- • Hastalıkların iyileşme süresi uzar,
- • Hastaneye yatış sayısı artar,
- • Hastalık sonrası sekel sık görülür.
Kırılganlığın erken farkedilerek buna karşı önlem alınması oluşabilecek pek çok sağlık sorununu önleyebilir.
Yaşlılarda kırılganlık çok çeşitli faktörlerin bir araya gelmesiyle oluşan bir durumdur. Bu faktörlerin başlıcaları aşağıda sayılmıştır:
- Yaşa bağlı olarak hormonların azalması,
- Bağışıklığın zayıflaması,
- Fiziksel gücün azalması,
- Kas-sinir sisteminin zayıflaması (kas kaybı- sarkopeni)
Bu durum yaşlının çeşitli stres faktörlerine (enfeksiyonlar, fiziksel zorlanmalar, uyku bozuklukları vb.) karşı direncini azaltır ve gençlerde çoğu zaman hiç bir sorun yaratmayan bu gibi durumlar kırılgan yaşlılarda önemli problemlere yol açabilir.
Yaşlılarda kırılganlık için bir takım risk faktörleri mevcuttur. Bunların başlıcaları aşağıdadır:
- İleri yaş
- Düşük eğitim seviyesi
- İleri yaşta devam eden sigara tüketimi
- Menopoz sonrası hormon tedavisi alıyor olmak
- Irk (siyah veya hispanik köken)
- Yalnızlık (bekar olmak veya eş kaybı)
- Depresyonda olmak ya da antidepresan ilaç kullanmak
- Zihinsel engel veya demans varlığı
Yaşlılarda kırılganlık sonucuna giden faktörler aşağıdaki gibi sayılabilir:
- Fiziksel faktörler
- Genel sağlık durumu
- İstemsiz kilo kaybı
- Yürüme sorunları
- Denge sorunları
- İşitme sorunları
- Görme sorunları
- Güçsüzlük
- Fiziksel yorgunluk
- Psikolojik faktörler
- Sosyal faktörler
- Yalnızlık
- Sosyal izolasyon
- Destek verecek kişilerin olmaması
Kırılganlık göstergeleri ise şu şekilde sayılabilir:
- Merdiven tırmanma gibi fiziksel aktiviteleri gerçekleştirme veya sürdürme becerisinde azalma
- Evden çıkıp en az bir sokak yürüyememe
- 5 kez üstüste kollarını kullanmadan sandalyeden kalkamama
- Odanın bir ucundan diğerine yürüyememe
Kırılgan yaşlının fiziksel yapısı ise
- Genel olarak vücut duruşu öne doğru eğilmiş,
- Yavaş yürüyen,
- Kas gücü ve esnekliğini kaybetmiş,
- İştahsız,
- Halsiz,
- Düşünce esnekliği azalmış,
- Yeni olayları hatırlamakta zorlanan,
- Görme ve işitme keskinliği azalmış,
- Refleksleri zayıflamış
kişiler olarak tanımlanabilir.
Kırılganlık tanısı için aşağıdaki kriterlerden üç tanesi yeterlidir:
- Zayıflama/kilo kaybı: 1 yıl içinde mevcut kilonun %5’ini kaybetme
- Tükenmişlik: Gün içinde aktivite yapma isteğinin olmaması ve enerjik hissetmeme
- Güçsüzlük: Kavrama/el sıkma kuvvetinin azalması
- Yavaş yürüme hızı: 4.5 metreyi 7 saniyeden uzun sürede yürüme
Kırılgan yaşlının pek çok kronik hastalığı vardır ve yaşamsal sistemlerin yedek kapasiteleri son derecede kısıtlanmıştır. Bu nedenle kırılganlık sadece yaş ilerlemesi ile değil, kronik böbrek hastalığı, kalp yetmezliği veya kanser gibi ilerlemiş kronik hastalıklarla da ilişkilidir.
Yaşlılarda kırılganlık ile birlikte en sık görülen sorunlar şunlardır:
- Depresyon
- Kanser
- Kas, kemik ve eklem bozuklukları
- Diyabet
- Tiroid hastalıkları
- Hipertansiyon
- Kalp hastalıkları
- İnme
- Böbrek hastalıkları
- Kan hastalıkları
- Beslenme bozuklukları
- Parkinson
- Alzheimer ve diğer demans tipleri
Yaşlıda akut enfeksiyon, cerrahi girişim veya düşme ve kırıklar gibi durumlar genellikle vücut fonksiyonlarında ani bir azalmaya yol açar. İyileşme sonrasında bir stabilleşme veya kısmi dğzelme görülse de, bir süre sonra genellikle fonksiyonlar yavaş yavaş azalmaya devam eder. Bu durum giderek yaşlının fiziksel fonksiyonlarının kısıtlanmasına yol açarak ölüme kadar giden bir süreci oluşturur.
Bu süreç genellikle düşmeler ve sakatlanmalar, yeni oluşan hastalıklar, acil veya elektif ameliyatlar sonucunda sakatlık, yatağa bağımlılık (yatalaklık) ve ölüm şeklinde bir yol izler.
Yaşlılarda kırılganlık başkalarına bağımlılığa neden olan en önemli faktörlerden biridir. Buna karşılık, yaşlı kişi için bağımsızlık yaşam kalitesi açısından çok önemlidir. Bağımsızlığın saptanması açısından aşağıdaki faktörler incelenebilir:
- Telefon kullanabilme
- Toplu taşıma araçlarını kullanabilme
- Tek başına alışverişe çıkabilme
- Yalnız başına ev işlerini yapabilme ve yemek pişirebilme
- İlaçlarını tek başına doğru şekilde kullanabilme
- Tek başına giyinebilme
- Yardımsız banyo yapabilme
- Tuvalete yardımsız ve zamanında gidebilme
- Kendi kendine yemek yiyebilme
Kırılgan yaşlılar uygun izlemden en fazla yararlanacak grubu oluştururlar. Bu yaşlıların fark edilerek aile ile işbirliğiyle gerekli koruyucu ve tedavi edici önlemler alınmalıdır. Bu sayede ölüm ve sakatlık oranı azaltılabilir.
Bu amaçla;
- Mevcut kronik hastalıklar uygun şekilde yönetilmeli,
- Düzenli izlemle yeni gelişen sorunlar saptanarak tedavi edilmeli,
- Yaşlının yakınları sürece dahil edilmeli,
- Uygun şekilde beslenme sağlanmalı,
- Mikrobesleyici eksiklikleri tamamlanmalı,
- Uygun bir egzersiz programı ile
- Hareketliliğin devamı sağlanmalı,
- Kemik zayıflaması (osteopeni) ve çizgili kas kaybı (sarkopeni) önlenmeli,
- Denge egzersizleri ile düşme riski azaltılmalı,
- Yürüyüş kalitesi arttırılmalıdır.
Bu yazıda anlatılanlar bilgilendirme amaçlıdır. Tanı ve tedavi için doktorunuzun önerileri çerçevesinde hareket ediniz.
